نگاهی تاریخی بر انتقال از معرفت نفس به معرفت رب

سیر تکاملی و نتایج مترتب بر معرفت نفس در فلسفه اسلامی از جمله مباحث مهم بشمار میرود. یکی از مهمترین این نتایج بحکم حدیث «من عرف نفسه فقد عرف ربه» نیل به شناخت آفریدگار است. تبیین و تفسیر این حدیث در مکاتب آغازین فلسفه اسلامی کمتر مورد توجه بوده و شکوفایی شرح و تفسیر آن بیشتر به دوره‌های تلفیقی و تالیفی در مکتب شیراز و اصفهان تا دوره‌های تفوق حکمت متعالیه در میان متاخران و معاصران برمیگردد. این تحقیق درصدد پرداختن به سابقه این تبیینها و تحلیلها در دو مکتب آغازین فلسفه اسلامی یعنی حکمت مشا و حکمت اشراق و حتی قبل از آن است. تفسیر احادیث معرفت نفس در فلسفه اسلامی با نفس‌شناسی و خودشناسی پیوند دارد و بدین‌لحاظ برای آن دیرینه‌یی بسان خود فلسفه در یونان در نظر گرفته شده در کتابهای فلسفه اسلامی اقوال و عباراتی در این زمینه به قدما و حکمای یونان نسبت داده شده است و سرآغاز تاریخ‌نگاری در این زمینه بوده است.نقل این احادیث و اقوال مشابه آن از همان دوران اولیه فلسفه اسلامی از اخوان‌الصفا آغاز شده است و بیشتر با تاکید بر اهمیت نفس‌شناسی و تجرد نفس همراه بوده است که در حکمت مشا با توجه به برجستگی علم‌النفس و نفس‌شناسی برجستگی مییابد. ابن‌سینا با استفاده از این احادیث به اثبات مهمترین مسیله نفس‌شناسی خود یعنی تجرد نفس میپردازد و از آنها بعنوان تاییدی دینی برای اثبات این امر در برابر دیدگاه متکلمان دال بر جسمانی بودن نفس بهره میگیرد. در حکمت اشراق با توجه به بنیادین بودن بعد معرفت‌شناختی نفس، رویکرد اساسیتری به ارتباط میان معرفت نفس و معرفت رب پیدا میشود و بعنوان برهانی برای اثبات وجود خدا و صفات او معرفی میگردد؛ برهانی که بر دیگر براهین اولویت دارد. آنچه در این گذار تاریخی نمایان است، تقریر حاکی از امکان معرفت نفس و امکان انتقال از آن به معرفت رب است که در اشراقیترین وجه آن ذومراتب دانسته میشود.