تحولات نظری در قوۀ وهمی در تطورات تاریخی فلسفۀ اسلامی

قوه وهمیه یکی از قوای ادارکی جزئی باطنی نفس است که نقش بسزایی در شناختهای جزئی دارد بگونه‌یی که تنظیم و تعادل مناسبات زندگی بدون آن امکانپذیر نیست. فرا‌‌‌‌‌‌‌‌روی ادراکات این قوه به فراسوی معانی، آن را در راس قوای جزئی باطنی قرار داده است. این نوشتار با روش توصیفی‌‌تحلیلی و سنجشی به بررسی تطور دیدگاههای فیلسوفان اسلامی در اینباره پرداخته است. در این تطور، سه نظریۀ اساسی قابل شناسایی است. در نظریه فیلسوفان مشائی، هر نوع از ادراکات به مبدئی خاص اختصاص داده شده و از اینرو، قوه واهمه مستقل از دیگر قوا بشمار آمده و ادراکات در چهار نوع حسی، خیالی، وهمی و عقلی قرار داده شده است. صدرالمتالهین و علامه‌طباطبایی، هر یک بنوعی این نظریه را مورد نقد قرار داده‌اند. در نظریه صدرالمتالهین قوه واهمه به ساحت قوۀ عاقله ارتقاء یافته و در مرتبه عقل متنزل نشانده شده و ادراکات در سه نوع حسی، خیالی و عقلی قرار داده شده است. در نظریه علامه‌طباطبایی، قوه وهمیه ساقط شده و ادراکات آن به حس مشترک ارجاع داده شده و با اسقاط احساس، ادراکات حسی و خیالی و وهمی، نوعی واحد بشمار آمده و ادراکات در دو نوع قرار داده شده است.

Theoretical Changes about the Faculty of Estimation in the Course of Historical Development of Islamic Philosophy

The faculty of estimation is one of the inner, particular, and perceptive powers of the soul that plays a significant role in particular cognitions, and without which it is impossible to organize and balance life affairs. Its potential of transcending the realm of meanings has placed it on top of all inner particular powers. Following a descriptive-analytic evaluation method, the present paper examines the development of the views of Muslim philosophers in this regard. Three important theories stand out in this process. In their quest to attribute a specific source to each kind of perception, Peripatetic philosophers consider the faculty of estimation to be independent from others, place it alongside the faculties of sensation, imagination, and intellect, and emphasize that it can perceive the nature of all specific universals. Accordingly, perceptions are divided in two four sensory, imaginative, estimative, and rational types. Among the followers of the Transcendent Philosophy, some philosophers such as Mullā Hādī Sabziwārī have advocated the Peripatetics on this ground, but Mullā Ṣadrā and ‘Allāmah Ṭabāṭabā’ī have criticized this theory each in their own way. Mullā Ṣadrā has promoted the faculty of estimation to the level of the intellect and placed it at the level of revealed intellect. Accordingly, perceptions are divided into three sensory, imaginative, and rational types. However, ‘Allāmah Ṭabāṭabā’ī has attributed the faculty of estimation to the common sense and demoted its status to the level of the senses. He acknowledges the unity of sensory, imaginative, and estimative perceptions.