ریشه‌یابی بعد چهارم نزد متکلمان مسلمان (ابواسحاق نظّام، ابن‌راوندی، ابوسهل عبّاد و محقّق طوسی)

بُعد چهارم از مسائلی است که مرزهای فلسفه را درنوردیده و امروزه یکی از دغدغه‌های اصلی فیزیکدانهاست. با این‌ حال، پیشینه‌ و تاریخچه دقیق این دیدگاه هنوز در هاله‌یی از ابهام است. در فلسفه غرب، بعد چهارم را با تکلّف در آراء برخی از اندیشمندان غربی سده‌های میانه، مانند آنسلم، ریشه‌یابی کرده‌اند؛ ‌با آنکه هیچ‌ عبارت صریحی در اینباره در آثار آنها وجود ندارد. در جامعه فلسفی کشور ما نیز بعد چهارم تا ملاصدرا ریشه‌یابی شده است. هدف این نوشتار آنست که نشان دهد در جهان اسلام پیش از ملاصدرا، در آثار خواجه نصیرالدین طوسی عبارتهای کاملاً صریحی در اینباره وجود دارد. پیش از طوسی نیز گرچه عبارت آشکاری در منابع دست اوّل نیافتیم، ولی در منابع دست دوّم به برخی از متکلمان جهان اسلام‌، ازجمله نظّام، ابن‌راوندی و عبّاد، سخنانی نسبت داده شده است که محتوای آن چیزی جز چهاربعدگروی نیست. این مقاله بروش تاریخی، دیدگاههای این اندیشمندان را گردآوری کرده و به تحلیل عقلی آنها خواهد پرداخت.

Etymology of Fourth Dimension in the View of Muslim Mutikallimūn (Abū Isḥāq Naẓẓām, Ibn alRāwandī, Abū Sahl ‘Abbād, and Muḥaqiq Ṭūsī)

The fourth dimension is one of the problems that have left the borderlines of philosophy behind and are now among the main concerns of physicists. However, the accurate background and history of this view are still clouded. The roots of the fourth dimension can be traced back to the works and ideas of some thinkers of the Middle Ages, such as Anselm, in Western philosophy, although there is no explicit reference in this regard in their works. The roots of the fourth dimension have also been found in the works of Mullā Ṣadrā in Iranian philosophical society. This paper aims to demonstrate that there are some clearly explicit statements about the fourth dimension in the works of Khwājah Naṣīr alDīn Ṭūsī in the Islamic world before Mullā Ṣadrā. The author has found no direct statement in this respect in firsthand sources; however, some ideas have been attributed in secondhand sources to some of the mutikallimūn of the Islamic world, including Naẓẓām, Ibn Rāwandī, and ‘Abbād, that focus on fourdimensionalism. Following a historical approach, this paper has compiled the views of these thinkers and analyzed them based on a rational approach.