پیشینه ارسطویی و سینوی مبادی الهیات تمثیلی توماس آکویناس

نظریه الهیات تمثیلی قدیس توماس آکویناس بخصوص با تاکیدی که بر متن کتاب مقدس دارد، از تاثیرگذارترین و پردامنه‌دارترین نظریات در باب شناخت خدا و تحلیل اسماء و صفات باریتعالی است. تلاش اصلی آکویناس در این بخش مشترکِ هر دو اثر سترگ وی، یعنی جامع الهیات و جامع در رد گمراهان، بر این است که بتوان صفات کمالی مخلوقات و از جمله انسان بعنوان کاملترین آنها را بر خداوند نیز حمل کرد البته به روش حمل تمثیلی در مقابل حمل اشتراک معنی و حمل اشتراک لفظ و بدینصورت به شناختی از اسماء و صفات حق رسید تا در الهیات سلبی قرون وسطی متوقف نشد و البته در دام تشبیه حق به خلق نیز نیفتاد. عنصر اساسی در الهیات تمثیلی آکویناس «قاعده کمالات علت و معلول» است. کمالات معلول از قبل بنحو برتر و عالیتر در علت محققند. در آثار آکویناس علاوه بر این عنصر، دو مبدا دیگر بنام «برهان درجات کمال» و «اصل تقدم علت بر معلول» نیز بچشم میخورد. وی اصرار دارد که این هر سه را به ارسطو و ابن‌رشد اسناد دهد تا بدینوسیله حمل تمثیلی خود را ریشه‌دار در حکمت ارسطویی معرفی نماید. اما حقیقت این است که ارسطو به هیچکدام از این مواردی که آکویناس ادعا میکند، تصریحی نداشته است، بلکه فوق تام بودن و خیر محض بودن خداوند بدین معنی که آن کمالِ محض، مفید کمالات سایر اشیاء است، از دستاوردها و نوآوریهای ابن‌سینا در مباحث الهیات است. سخنان ابن‌رشد نیز در این زمینه در حقیقت شرح نظریات ابن‌سیناست هر چند که ابن‌رشد آنها را در شرح عبارات ارسطو نگاشته است.