سیر تطوّرات اصطلاح هیولای اولی در آثار اندیشمندان مسلمان

میدانیم اصطلاح «هیولای اولی» در فلسفه مشّاء منبعث از آراء ارسطو در باب ماده و صورت یا قوه و فعل است. اگرچه این عنوان با وصف «امری فاقد فعلیت و صرف قابلیت» در فلسفه اسلامی شهرت دارد، لیکن با تامل در آثار اندیشمندان مسلمان مشاهده میشود که بدلیل تلفیق برخی آراء فلسفی با ایده‌های عرفانی و تاثیرپذیری از معارف اسلامی، تطوّرات معنایی گوناگونی در این اصطلاح رخ داده است؛ بطوری که در بعضی از مکاتب فکری، بنحو آگاهانه، بر امور بالفعل نیز اطلاق شده است. در نوشتار حاضر هشت معنا از «هیولای اولی» احصاء گردیده که بترتیب زمانی بدین‌قرارند:1. امری فاقد هر نوع فعلیت و صرف قابلیت نزد مشّائیان که معادل مفهوم ارسطویی آن است.2. مرتبه‌ چهارم هستی در نزد اسماعیلیه که متاخر از نفس و مقدّم بر طبیعت است. 3. صرف اتصال جوهری در برخی کلمات شیخ‌اشراق که به همراه مقدار عرضی حقیقت جسم را تشکیل میدهد.4. ماده جمیع عوالم امکانی و عبارت اخرای وجود منبسط در اصطلاح برخی عرفا5. حیثیتی از حیثیات صورت در راستای قول به ترکیب اتحادی ماده و صورت نزد ملاصدرا6. معادل وجود امکانی یا وجه‌الرّب مخلوقات در اصطلاح شیخ احسائی 7. بسط مفهوم ارسطویی هیولای اولی تحت عنوان ماهیت ظلمانی‌الذّات در مکتب تفکیک8. اطلاق هیولای عالم بر ماء بسیط به استناد نصوص دینی در مکتب تفکیک