تطور تاریخی نگرشها در مسئله عوارض ذاتی از ملاصدرا تا محقق رشتی (1050 تا 1312ﻫ .ق)

نوشتار حاضر به یکی از مهمترین و پیچیده ترین مسائل علم شناسانه حکیمان مسلمان یعنی تعیین مصادیق و قلمرو عوارضِ ذاتی میپردازد. پرسش این نوشتار آن است که آیا عوارض بواسطه اخص عرض ذاتی بشمار می آیند یا نه؟ در این مطالعه تاریخی، تطور نظریه ها پیرامون حل و فصل این مسئله در طی سه قرن بررسی میشود و راه حلهای چهار تن از برجسته‌ترین نظریه پردازان این دوره تاریخی، نخست گزارش شده و سپس مورد ارزیابی قرار میگیرد. در آغاز، راه حل ملاصدرا مبنی بر لزوم تمایز نهادن میان عارض اخص و عارض بواسطه اخص بررسی میشود، پس از او آقا حسین خوانساری دومین شخصیت این دوره است. وی پس از نقد نظریه ملاصدرا و اذعان به قصور آن در حل مشکل، خود، نظریه استحسان و مواضعه در قلمروشناسی و مرزبندی علوم را عرضه میکند. پس از این دو حکیم، ملامهدی نراقی، اگرچه بخشی از نظر ملاصدرا را میپذیرد، اما زوایای باقیمانده از مشکل را به شیوه ‌یی دیگر حل و فصل میکند. شیوه نراقی مستلزم غربالگری علوم و خارج کردن برخی مسائل از حیطه هریک از علومِ محقَق است. آخرین شخصیت این دوره، اصولی پرتوان، میرزا حبیب الله رشتی است که با تعمق و ژرفنگری به غنای این بحث و دقتِ زبان فنی آن افزوده است. او اگرچه از گفته های دیگران بهره برده، اما راه حل هیچیک از حکیمان پیشین را به تمامه نمیپذیرد. نظر محقق رشتی معتقد است که دانشمندان هر علم جایزند در دانش خود از مسائل علوم بالادستی و پایین‌دستی بحث کنند؛ البته مادامی که علومی برای بررسی آن مسائل در بالادست و پایین‌دست تدوین نشده باشد. این شیوه (چنانکه بیان خواهد شد) با نگاه پسینی تاریخی به تدوین علوم، بسیار سازگار و منطبق است.