اصطلاح‌شناسی «عدالت» و پیوند آن با مفاهیم همسو در آموزه‌های نهج‌البلاغه

دانشمندان علوم اسلامی ‌در تعریف «عدالت» تعبیرهای مختلفی دارند؛ مانند اجتناب از گناهان کبیره و عدم اصرار بر صغیره، دادن هر حقی به صاحب حق و... . چنان‌که در تبیین معنای لغوی «عدالت» به انصاف، مساوات و میانه‌روی اشاره می‌شود. شناخت دقیق معنای لغوی این واژه و یافتن نسبت آن با تعریف‌های اصطلاحی عدالت در علوم مختلف، ما را به فهم کامل و بهتری از عدالت خواهد رساند. در این مقاله، با بررسی هر‌یک از معانی لغوی «عدل»، همراه با ارایه شواهدی از نهج‌البلاغه، به تحلیل مفهوم این واژه پرداخته شده و مشخص گردید که «عدل» در لغت، مقابل «جور» و به‌معنای استقامت و منحرف نشدن از حدود طبیعی و شرعی اشیا است. به‌عبارت دیگر، عدالت یعنی رعایت حدودی که هر شی (به‌معنای اعمّ کلمه)، به لحاظ قانون عقل یا شرع، مقتضی آن است. این معنای واحد بر تمام اقسام عدالت، اعم از عدل الهی (تکوینی و تشریعی) و عدل بشری (عدالت اخلاقی، قضایی و...) قابل اطلاق است. از‌این‌رو، تعریف امام علی(ع) از عدل به «انصاف»، «ادای حقوق صاحبان حق»، «میانه‌روی» و «قرار دادن هر چیزی در جایگاه مناسبش» با یکدیگر هماهنگ و ناظر به‌معنای لغوی عدالت بوده است. تعریف اخیر، تعریفی جامع به حساب می‌آید به نحوی که همه تعریف‌هایی که در علوم مختلف از اقسام عدالت ارایه می‌شود، ریشه در همین تعریف دارد. بنابراین، واژه «عدل» به اشتراک معنوی بر تمام اقسام مصادیق خود صدق می‌کند.