بهینه‌سازی مدیریت خاک با شناسایی و اولویت‌بندی عوامل موثر بر فرسایش خاک در استان فارس با روش تصمیم‌گیری چندمعیاره خاکستری

سابقه و هدف: فرسایش خاک یکی از پدیده‌های اصلی تخریب خاک است که پایداری محیط‌زیست و بهره‌وری خاک را تهدید می‌کند و همواره یک مشکل زیست‌محیطی عمده در بسیاری از نقاط جهان بوده است. فرسایش خاک و پیامدهای زیان‌بار آن مانعی اساسی در برابر توسعه و پیشرفت کشور است و تاثیرات منفی بر تولید کشاورزی، کیفیت منابع آب و سلامت اکوسیستم کشور دارد. کنترل فرسایش خاک موضوعی برای تشویق رویکردهای نوآورانه در تکنیک‌ها و روش‌های مدیریت زمین است. روش‌های حفاظت از خاک، فرسایش خاک را کاهش داده، ساختار خاک و میزان استحصال آب را بهبود می‌بخشد و رطوبت خاک را حفظ می‌کند. بنابراین بررسی عوامل موثر بر فرسایش خاک و ارائه راهکارهای مدیریتی به منظور کاهش فرسایش خاک ضروری است. هدف این مطالعه، شناسایی و اولویت‌بندی عوامل موثر بر فرسایش خاک و راهکارهای جلوگیری از فرسایش خاک در استان فارس است. مواد و روش‌ها: پژوهش حاضر از نظر هدف کاربردی و براساس ماهیت توصیفی-پیمایشی است. در این پژوهش یک رویکرد ترکیبی مبتنی بر روش سوارا خاکستری و آراس خاکستری به منظور شناسایی عوامل تاثیرگذار بر فرسایش خاک و اولویت‌بندی روش‌های جلوگیری از فرسایش خاک ارائه شده است. در ابتدا با مطالعه پیشینه پژوهش و مصاحبه با کارشناسان حوزه آب و خاک، عوامل فرسایش خاک در استان فارس شناسایی و در پنج حوزه شامل حوزه فنی، شیمیایی، اجتماعی، زیست‌محیطی و اقلیمی دسته‌بندی شدند. وزن معیار‌ها با روش سوارا خاکستری محاسبه گردید. سپس روش‌ها و راهکارهای جلوگیری از فرسایش خاک شناسایی شدند و کارشناسان آن‌ها را براساس معیار‌ها از طریق تکمیل پرسشنامه ارزیابی کردند و در نهایت با استفاده از رویکرد آراس خاکستری اولویت‌بندی شدند. به منظور در نظر گرفتن عدم قطعیت و اطمینان در نظر کارشناسان، از اعداد خاکستری در انجام محاسبات استفاده گردید. یافته‌ها: با توجه به نتایج به دست آمده معیارهای «فرسایش‌پذیری خاک»، «پایداری پایین خاکدانه»، «جنگل‌زدایی و تخریب زیست بوم»، «کشت در دامنه‌های شیبدار و شخم اراضی شیبدار»، «از بین رفتن پوشش گیاهی» و «کاهش مواد آلی خاک» به ترتیب مهم-ترین عوامل موثر بر فرسایش خاک بودند. در اولویت‌بندی روش‌های جلوگیری از فرسایش خاک نیز «تصویب و اجرای قوانین حفاظت از خاک و منابع طبیعی نظیر جنگل‌ها و ترویج گارگاه‌های آموزشی و ترویجی»، «ترویج خاک‌ورزی حفاظتی و ترویج کشاورزی هوشمند»، «افزودن مواد آلی به خاک»، « مالچ‌پاشی آلی یا مصنوعی در سطح خاک و همچنین بکارگیری روش‌های مهندسی زیستی نظیر باکتری‌های تثبیت‌کننده خاک» و «قرق مرتع و پرچین‌بندی و ترویج دامداری صنعتی» به عنوان مهم‌ترین گزینه‌ها برای جلوگیری از فرسایش خاک انتخاب شدند.نتیجه‌گیری: با توجه به اینکه متاسفانه در ایران فرسایش خاک چندین برابر میانگین جهانی است و سالانه حجم عظیمی از خاک مرغوب از دسترس خارج می‌شود و نیازمند اقدامات جدی مدیریتی می‌باشد، همچنین فرسایش خاک در استان فارس نیز باید توسط یک برنامه احیای وسیع کنترل شود، انتظار می‌رود نتایج این پژوهش بتواند به مدیران و تصمیم‌گیرندگان در بخش‌های اجرایی حوزه آب و خاک و کشاورزی به منظور اتخاذ مناسب‌ترین تصمیمات و راه‌حل‌ها برای حل معضلات فرسایش خاک کمک کند.

optimizing soil management by identifying and prioritizing the factors affecting soil erosion in fars province with grey multiple-criteria decision-making approach

background and objectives: soil erosion is one of the main phenomena related to soil degradation that threatens environmental sustainability and soil productivity. it has always been a major environmental challenge worldwide. soil erosion and its harmful consequences are a serious obstacle to the development and progress of countries and have adverse effects on agricultural production, water quality, and ecosystem health. soil erosion control intends to promote innovative land management approaches. soil conservation methods reduce soil erosion, improve soil structure and water uptake, and maintain soil moisture. therefore, it is necessary to study soil erosion factors and provide management strategies to mitigate it. this study identifies and prioritizes soil erosion factors and strategies to prevent soil erosion in fars, iran.materials and methods: this research is applied in terms of purpose, with a descriptive-survey nature. this study presents a combined approach based on grey swara and grey aras methods to identify soil erosion factors and prioritize methods to prevent soil erosion. after literature review and interviewing an expert panel, the soil erosion factors in fars were identified and classified into technical, chemical, social, environmental, and climatic. the weight of the criteria was calculated by the grey swara method. then, the suggested methods and strategies were identified and provided to the panel to evaluate based on the criteria by completing a questionnaire. then, they were finally prioritized using the grey aras approach. in order to consider the uncertainty and indeterminacy of opinions, grey numbers were used in the calculations.results: the results indicated the following as the most important factors affecting soil erosion, respectively: soil erodibility, low aggregate stability, deforestation and ecosystem degradation, cultivation on slopes and plowing of sloping lands, loss of vegetation, and reduced organic matter. the most important preventative measures were prioritized as follows: ratifying and implementing regulations to preserve soil and natural resources and the developing training and promoting workshops, promoting conservation tillage and smart agriculture, adding organic matter to the soil, mulching the soil with organic or artificial material, and adopting bioengineering methods, such as soil stabilizing bacteria and rangeland enclosure and fencing and promotion of industrial livestock.conclusion: as unfortunately, in iran, soil erosion is several times the global average, and a large volume of good soil becomes out of reach per year, it requires serious management measures. more specifically, an extensive management plan should address soil erosion in fars. it can be expected that findings in this research will help water, soil, and agriculture decision-makers make the most appropriate decisions and solutions to solve soil erosion problems.