تاثیر جهت و فاصله از کارخانه پرهام‌روی زنجان بر غلظت و فاکتور انتقال روی در ورک و سلمه‌تره

چچکیده سابقه و هدف: آلودگی خاک و گیاه به عناصر سنگین مانند روی در اثر فعالیت‌های صنعتی بر سلامت انسان‌ها آثار سوء داشته است. کارخانجات صنعتی و معادن، کودها، سموم، فاضلاب‌ها از مهم‌ترین منابع آلاینده آب، خاک و گیاهان به فلزات سنگین به شمار می‌آیند. استان زنجان دارای کارخانه‌های تولید روی و فعالیت‌های معدن‌کاوی زیادی بوده که باعث آلودگی خاک، آب وگیاهان شده است. پژوهش حاضر با هدف بررسی تاثیر جهت و فاصله از کارخانه پرهام‌روی زنجان بر غلظت روی در خاک، ریشه و بخش‌هوایی و فاکتور انتقال روی در گیاهان مرتعی غالب منطقه (سلمه‌تره و ورک) اندازه‌گیری شد. مواد و روش‌ها: این آزمایش به‌صورت فاکتوریل در قالب طرح کاملاً تصادفی با سه تکرار انجام گردید. فاکتورها‌ شامل 3 جهت (شمال‌ شرق، شرق و غرب کارخانه)، 6 فاصله (250-0، 500-250، 750-500، 1000-750، 1250-1000 و 1500-1250 متری از کارخانه) و دو گیاه سلمه‌تره (chenopodium album) و ورک (hulthemia persica) بود. نمونه‌های گیاه و خاک از مناطق مورد نظر جمع‌آوری شد. نمونه‌های ریشه و بخش‌هوایی گیاه با استفاده از اسید نیتریک غلیظ هضم و روی قابل دسترس خاک با dtpa استخراج گردید. غلظت روی نمونه‌ها با استفاده از دستگاه جذب‌اتمی اندازه‌گیری شد. یافته‌ها: نتایج نشان داد که اثر جهت و فاصله از کارخانه بر غلظت عنصر روی در بخش‌هوایی و ریشه و فاکتور انتقال معنی‌دار بود (p<0.01). بیشترین غلظت روی در بخش‌هوایی و ریشه گیاه ورک به ترتیب 1125 و 1322 میلی‌گرم بر کیلوگرم ماده خشک در جهت شمال‌شرق و در محدوده 250-0 متری از کارخانه بود. کمترین غلظت روی در بخش‌هوایی و ریشه گیاه ورک به ترتیب 7 و 30 میلی‌گرم بر کیلوگرم ماده خشک در جهت غرب و در محدوده 1500-1250 متری از کارخانه بود. بیشترین مقدار فاکتور انتقال (1.46) در گیاه سلمه‌تره و در محدوده 1500-1250 متری در جهت شمال‌شرق و کمترین مقدار فاکتور انتقال (0.22) در گیاه ورک و در محدوده 1500-1250 متری در جهت غرب کارخانه مشاهده گردید. اثر متقابل جهت، فاصله و گیاه بر غلظت عنصر روی در بخش‌هوایی و ریشه و فاکتور انتقال معنی‌دار بود ( p<0.001). نتیجه‌گیری: درجهت شمال‌شرق (باد غالب) آلودگی گیاه بیشتر تحت تاثیر باد قرار داشت اما در فواصل نزدیک به کارخانه در جهت‌ شرق، فاضلاب خروجی و در جهت غرب، پسماند عامل اصلی آلودگی خاک و گیاه بود. گیاه ورک به خاطر ریشه‌های ضخیم و گسترده‌‌تر خود نسبت به گیاه سلمه‌تره روی بیشتری را توسط ریشه جذب و به بخش‌هوایی انتقال داده بود اما در جهت شمال‌شرق عامل ته‌نشست‌های اتمسفری ناشی از کارخانه نقش مهمی در آلودگی خاک و گیاهان داشت. گیاه سلمه‌تره به خاطر زیست‌توده گیاهی بالا روی را بیشتری در بخش‌هوایی خود نسبت به گیاه ورک با ساقه زبر و تیغ‌دار از هوا جذب نموده بود، به همین دلیل فاکتور انتقال نیز در گیاه سلمه‌تره در فواصل دورتر در جهت باد غالب بیشتر از گیاه ورک بود. ورک در مناطق دپوی پسماندها، روی بیشتری به بخش‌هوایی انتقال داده بود.