تکیه گروه در واجشناسی آهنگ فارسی: یک مطالعه موردی

این مقاله به بررسی و تحلیل آواشناختی و واجشناختی نواخت مرزی h- در ساخت نواختی گروه زیروبمی پیش هسته فارسی می پردازد. در یک مطالعه آزمایشگاهی سه دسته کلمه با سه الگوی تکیه ای متفاوت شامل تکیه پیش ماقبل پایانی، تکیه ماقبل پایانی و تکیه پایانی به عنوان کلمات هدف آزمایش انتخاب شدند. سپس کلمات درون دو نوع جمله در جایگاه تکیه زیروبمی پیش هسته قبل از یک تکیه پیش هستهِ دیگر قرار داده شدند به طوری که در یک دسته از جملات، کلمات هدف تحت فشار نوایی نواخت تکیه زیروبمی مجاور و در دسته دیگر بدون فشار نوایی ناشی از تکیه مجاور تولید شدند. جملات سپس توسط چهار شرکت کننده بومی زبان فارسی تولید شدند. نتایج نشان داد h- در تمامی گروه ها به غیر از گروه تکیه پایانی که در آن فضای زنجیره ای کافی برای تظاهر نواخت مرزی وجود ندارد، تظاهر آوایی دارد. بر این اساس، نواخت گروه زیروبمی پیش هسته فارسی را می‌توان به صورت توالی از یک تکیه زیروبمی دونواختی با الگوی l+h* و یک نواخت مرزی با الگوی h- بازنویسی کرد: l+h*h-. تکیه زیروبمی l+h* بر هجای تکیه بر گروه زیروبمی منطبق است و h- به صورت یک فلات از قله زیروبمی h* تا مرز پایانی گروه گسترده می شود. تظاهر آوایی h- در سطح آوایی بسته به الگوی تکیه گروه زیروبمی متفاوت است. در تکیه پیش ماقبل پایانی با توجه به فاصله دو هجایی قله تا مرز پایانی گروه، فلات h- به صورت گونه اصلی خود، یعنی هم گام با سطح بسامد f0 قله h* ظاهر می شود. در تکیه ماقبل پایانی، فلات h-، به علت کاهش فاصله مورد نظر، به صورت یک تمایل عام و نه نظام مند، در سطحی پایین تر از f0 قله تظاهر می یابد. در کلمات تکیه پایانی، نواخت h- با توجه به نبود فضای زنجیره ای کافی تظاهر آوایی ندارد. تظاهر h- در سطح آوایی به صورت یک گستره نواختی بر مبنای تحلیل کپی نواخت قابل تبیین است. طبق این تحلیل، فلات یا گستره h- حاصل یک (در گروه تکیه ماقبل پایانی) یا دو بار (گروه پیش ماقبل پایانی) کپی نواخت مرزی در لایه نواختی هجا (های) بعد از هجای تکیه‌بر است.