بررسی واژه‌ های مرکب مختوم به ستاک «نگار» در زبان فارسی: رویکردی شناختی

یکی از فرایندهای واژه‌ سازی در زبان فارسی، فرایند ترکیب است که گویش‌ وران، از آن به شیوه زایا در ساخت واژگان با معانی نو استفاده می‌کنند. این فرایند، حاوی حداقل دو جزء است که هر دوی این اجزا، در ساخت معنی دخیل هستند. هدف ما در مقاله حاضر، تحلیل چندمعناییِ واژگان مرکب مختوم به ستاک «نگار» در زبان فارسی با رویکردی شناختی است. این تحلیل، در چارچوب نظریه ساختواژه ساختی بوی (2010، 2016) صورت می‌گیرد و داده‌های پژوهش از فرهنگ فارسی زانسو (کشانی، 1372)، فرهنگ واژگان مصوب فرهنگستان و پیکره بی‌جن‌خان استخراج شده‌اند. طبق نظریه ساختواژه ساختی بوی (2010، 2016)، واژگان زبان در حکم ساخت‌های زبانی هستند و این ساخت‌های زبانی، واحد تحلیل ساختواژه ساختی می‌باشند. در نظریه ساختواژه ساختی بوی (2010، 2016)، طرح‌واره‌های ساختی، الگوهایی هستند که صورت و معنای یک ساخت را به خوبی روشن‌کرده و نحوه نشات ساخت‌های دیگر از این الگو را مشخص می‌کنند. برای بررسی چندمعنایی واژگان مرکب مختوم به ستاک «نگار»، ابتدا طرح‌واره‌ها و زیرطرح‌واره‌های ساختی ناظر بر این واژگان را مشخص‌کرده، سپس شبکه چندمعنایی آنها را ترسیم ‌نموده‌ایم. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که در پایین‌ترین سطح شبکه طرح‌واره‌ای واژگان مرکبِ مختوم به ستاک «نگار»، یازده زیرطرح‌واره متفاوت قرار دارد که هفت مورد از آنها پایه اسمی و چهار مورد، پایه صفتی دارند. همچنین، بسامد زیرطرح‌واره با پایه صفتی بسیار کمتر از بسامد زیرطرح‌واره با پایه اسمی است. طبق بررسی پیکره پژوهش، ترکیب یک اسم با ستاک «نگار» معانی مختلفی از قبیل «نوشتن»، «توصیف‌کردن»، «مطالعه‌کردن»، «به‌تصویرکشیدن» و «اندازه‌گیری‌کردن» را به وجود می‌آورد و معانی «نوشتن» و «به‌تصویرکشیدن» هم با کنشگر انسانی و هم غیرانسانی محقق می‌شود. ترکیب یک صفت با ستاک «نگار» نیز، معنای «تصویرکشیدن» را ایجاد می‌کند که با دو کنشگر انسانی و غیرانسانی محقق می‌شود. در نهایت، چهار زیرطرح‌واره با معنیِ «تصویرکشیدن با ابزار خاص»، «تصویرکشیدن از شخصی با ویژگی خاص»، «تصویرکشیدن با شیوه خاص» و «تصویرکشیدن از موقعیت مکانی خاص» حاصل تفکیک سلسله‌مراتبی زیرطرح‌واره‌های واژگان مرکب مختوم به ستاک «نگار» با پایه صفتی است. چندمعنایی واژگان مرکب مختوم به ستاک «نگار» در سطح همین طرح ‌واره‌های ساختی که کم یا بیش انتزاعی‌اند، قابل تبیین است.

investigating the compound words ended to “negar” stem in persian language: a cognitive approach

one of the word formation processes in persian language is the compounding process, which speakers use in a productive way to create words with new meanings. this process contains at least two components, both of which are involved in the construction of meaning. the aim of this article is to analyze the polysemy of compound words ended to “negar” stem in persian with a cognitive approach. this analysis is done in the framework of booij’s construction morphology theory (2010, 2016), and the data of the research is extracted from the zansu persian dictionary (keshani, 1993), the dictionary of farhangistan authorized vocabularies, and bijankhan’s corpus. according to booij’s construction morphology theory (2010, 2016), language words are linguistic constructions and these linguistic constructions are the unit of construction morphology analysis. in booij’s construction morphology theory (2010, 2016), construction schemas are patterns that clarify the form and meaning of a construction and determine how other constructions are derived from this pattern. in order to investigate the polysemy of compound words ended to the negar stem, first the construction schemas and sub-schemas related to these words are identified, and then their polysemy network in drawn. the results of the research show that at the lowest level of the schema network of the compound words ended to negar stem, there are eleven different sub-schemas, seven of which have a nominal base, and four have an adjectival base. also, the frequency of the sub-schema with an adjective base is much lower than the frequency of the sub-scheme with a nominal base. according to the study of the body of research, the combination of a noun with the negar stem creates different meanings such as writing, describing, studying, depicting, and measuring and the meanings of writing and depicting is realized with both human and non-human agents. the combination of an adjective with the negar stem also creates the depicting meaning which is realized with two human and non-human agents. finally, four subschemas with the meaning of depicting with a special instrument, depicting a person with special characteristics, depicting with a special manner, and depicting from a special location are results of the hierarchical classification of the subschemas of compound words with an adjective base that ends to “negar” stem. the polysemy of compound words ended to the “negar” stem can be explained at the level of these construction schemas which are more or less abstract.