بررسی ترکیب های برون مرکز سه جزئی n-p-n در زبان فارسی: تحلیلی در چارچوب صرف ساخت

در اکثر زبان ها، فرایند واژه سازیِ ترکیب، از فرایندهای دیگر زایاتر است، به همین دلیل این فرایند جایگاه ویژه ای در صرف هر زبان داشته و بیشتر مورد توجه دستورنویسان و زبان شناسان قرار گرفته است. واژه های مرکبِ یک زبان به صورت های مختلفی قابل طبقه بندی هستند، یکی از این روش هایِ طبقه بندی، تقسیم ترکیب ها به دو دستۀ برون مرکز و درون مرکز است. در این مقاله به بررسی ترکیب های برون مرکز سه جزئی با ساختار n-p-n در زبان فارسی در چارچوب نظریه صرف ساخت می پردازیم. این پژوهش روابط معنایی نظام مند، طرحواره ممکن ناظر بر عملکرد ساخت n-p-n، زیرطرحواره های آن و ساختار سلسله مراتبی این ساخت را در واژگان گویشوران زبان فارسی بررسی می کند. داده های مورد بررسی در این پژوهش از کتاب «فرهنگ فارسی عامیانه» اثر ابوالحسن نجفی (1387) انتخاب شده اند که جمعاً 88 داده جمع آوری شده و مورد بررسی قرار گرفته اند. رویکرد این پژوهش ساخت بنیان است و کوشیده است به روش تحلیلی-توصیفی و با بررسی محتوای استعاری و معنایی ترکیب های برون مرکز سه جزئی، الگوهای واژه سازی ناظر بر آن ها را بر اساس مفهوم «ساخت» و «طرحواره های ساختی» تبیین نماید. یافته های این پژوهش گویای این است که همه ترکیب های برون مرکز سه جزئی n-p-n که در این پژوهش مورد بررسی قرار گرفتند در قالب ده رابطه معنایی طبقه بندی می شوند؛ این روابط معنایی عبارت‌اند از: ویژگی، ویژگی شخص، زمان، مکان، حالت، چیز، وضعیت، شخص، کنش و تکرار زمان. هریک از این روابط معنایی و تفاوت آنها به کمک طرحواره های ساختی که به طور همزمان صورت و معنا را لحاظ می کند؛ ارائه شده اند. یکی دیگر از نتایج این پژوهش رابطه مستقیم بین میزان شفافیت معنایی یک ساخت در زبان فارسی با بسامد وقوع و زایایی آن بود. در پژوهش حاضر، تعداد ترکیب های عطفی n-be-n، 70 داده بوده که به صورت معناداری از دیگر ترکیب ها بیشتر است و این بسامدِ بالا گویای این است که در زبان فارسی این ساخت شفافیت معنایی و زایایی بیشتری برای اهل زبان دارد.

the study of n-p-n tripartite exocentric compounds in persian: an analysis within the framework of construction morphology

in many languages, compounding as a word-formation process is more productive than the other processes. according to this fact, compounding has a special role in the morphology of languages and this process has been concentrated by grammarians and linguists. compound words of a language can be classified in various ways. in one of these classification methods, compounds are divided into two major categories: exocentric compounds and endocentric compounds. this research is an attempt to explore the n-p-n tripartite exocentric compounds of persian within the framework of construction morphology. the research examines the systematic semantic relations, the possible schema of the n-p-n construction, its subschemas, and the hierarchical structure of this construction in the lexicon of persian speakers. the data under the study have been collected from the reference book “farhang-e farsi-ye āmiyāne” (persian slang dictionary) written by abolhasan najafi which totally includes 88 tripartite compounds. the approach of this research is construction-based and tries to examine the metaphorical and semantic content of the above-mentioned compounds and to justify their word-formation pattern of them based on the concept of “construction” and “constructional schemas”. the method of this research is descriptive-analytical and the result of the research demonstrates that all the compounds that are examined in this research can be encoded by 10 semantic relations: property, person property, time, location, state, thing, condition/situation, person, action and repetition of time. each of these semantic relations and their differences has been represented as a schema which is a pairing of form and meaning.  the results also evinced that there is a direct relation between the semantic transparency of a construction and its frequency and productivity in persian, there are 70 n-be-n compounds in the corpus which is considerably more than other types of compounds. therefore, it is concluded that the frequency of the n-p-n compounds is rooted in their semantic transparency.