بررسی واژه‌های مشتق مختوم به پسوند «ار» در زبان فارسی از منظر صرف ساخت

همۀ زبان‌های جهان برای تولید واژه‌های جدید از شیوه‌های گوناگونی استفاده می‌کنند. اشتقاق در کنار ترکیب دو فرایند مهم صرفی هستند که نقش اصلی هر دو ساخت صورت‌واژه‌های جدید است. در زبان فارسی اشتقاق یکی از فرایندهای پویا و پرکاربردِ واژه‌سازی است و از جمله مقولاتی است که از دیرباز مورد مطالعه بسیاری از زبان‌شناسان ایرانی و غیرایرانی قرار گرفته است. در قلمروی اشتقاق، زبان فارسی دارای پیش‌وندها و پسوندهای بسیاری است که با افزوده شدن به واژه‌های موجود زبان می‌توانند واژه‌های نو بسازند. یکی از این پسوندها، پسوند «ار» است که از جمله وندهای نیمه‌زایای زبان فارسی محسوب می‌شود؛ اگر چه مشاهدات حاکی از آن است که در زمان حاضر مجدداً جزء وندهای زایای فارسی شده است. هدف از پژوهش حاضر بررسی ساخت اشتقاقی [xار] در زبان فارسی از منظر انگاره صرف ساخت است. صرف ساخت با بهره جستن از مفهوم ساخت (به عنوان جفت صورت و معنا) به توصیف واژه های غیرساده می پردازد. این پژوهش تنوعات معنایی نظام‌مند، طرح‌واره های ممکن ناظر بر عملکرد ساخت [x ار]، زیرطرحواه‌های آن و نیز ساختار سلسله‌مراتبی این ساخت را در واژگان گویشوران زبان فارسی بررسی می‌کند. داده‌های مورد بررسی در این پژوهش از سه منبع فرهنگ زانسو (کشانی، 1372)، پایگاه داده‌های زبان فارسی (pldb) و شبکۀ هستان‌شناسی فارس‌نت گردآوری شده اند. سپس، واژه‌های مستخرج در فرهنگ بزرگ سخن (انوری، 1381) مورد بررسی قرار گرفته و مواردی که با برچسب منسوخ مشخص شده بودند، کنار گذاشته شدند. این پژوهش، پژوهشی ساخت بنیان است که می‌کوشد به روش توصیفی تحلیلی الگوهای واژه‌سازی را بر پایۀ مفهوم «ساخت» و «طرح‌واره‌های ساختی» تبیین نماید. یافته‌های پژوهش گویای آن است که پسوند «ار» در فارسی امروز دارای هفت معنا (کارکرد) گوناگون است و وندی چندمعنا محسوب می‌شود. این چندمعنایی، نه در سطح واژه‌های عینی بلکه در سطح طرح‌واره‌های انتزاعی قابل تبیین است و از این‌رو آن را چندمعنایی ساختی می‌نامند. نتایج نشان می دهد که «هستار مرتبط با مفهوم x» معنای سرنمون ساخت [x ار] است که به عنوان انتزاعی‌ترین همبستگی صورت و معنای ناظر بر عملکرد این داده ها تلقی می شود.

The Study of Derived Words Ending in ’ār’ Suffix from the Viewpoint of Construction Morphology

All languages in the world use different mechanisms to create new words. Derivation and compounding are two morphological processes whose main function is the formation of new wordforms. In Persian, derivation is one of the dynamic and widely used processes of word formation. In the realm of derivation, Persian language has many prefixes and suffixes that can be attached to existing words in order to create new words. One of these suffixes is ār which is considered as one of the semiproductive suffixes of Persian language; however, the observations reveal that it has become a productive suffix in today’s Persian. The main purpose of this research is to study the derivational construction [xār] in Persian within the framework of Construction Morphology (CM). It makes use of the notion of ‘construction’, which is defined as a pairing of form and meaning, to describe the properties of complex words. Therefore, on the basis of a constructionbased approach and regarding a descriptiveanalytic method, the authors try to represent the systematically semantic varieties of ār, possible schemas and subschemas and also the hierarchical structures, based on which, [xar] construction has been achieved. The data analyzed in this study has been gathered from three sources: Reverse Dictionary (Zansu) (Keshani, 1993), Persian Linguistic Database (PLDB) and FarsNet. Then, the extracted words have been examined in Farhange Bozorge Sokhan (Anvari, 2002) and obsolete items have been excluded. The findings of the research show that “ār” has seven different meanings (functions) and thus we can consider it as a polysemous suffix. Its polysemy is not explainable at the level of words, but at the level of abstract schemas; hence, it is called “constructional polysemy”. The results of this study indicate that entity with relation R to SEM is the prototypical meaning of [xār] which is the most abstract correlation among meaning and form in Persian language.