توالی متقابل‌های واژگانی در زبان فارسی: مطالعه‌ای پیکره‌بنیاد

تقابل نوعی رابطه واژگانی معنایی است که در قالب آن دو واژه که از بسیاری جهات مشابه هستند به معانی کاملاً متضاد اشاره می‌کنند. در بررسی توزیع دو واژه متقابل موضوع توالی آن‌ها («الف» «ب» یا «ب» «الف») مطرح می‌شود. مطالعات انگشت‌شمار پیشین و مشاهدات نگارندگان در پیکره شفاهی و نوشتاری حاکی از آن است که توالی متقابل‌ها در اغلب موارد تابع نظمی پنهان است. جونز (2002) کوشیده است نظم مذکور را در قالب هفت اصل تبیین کند. اصول مورد نظر شامل اشتقاق ساختواژی، مثبت بودن، بزرگی، ترتیب وقوع رویدادها، جنسیت، واج‌شناسی و اصطلاح‌گرایی است. هدف از مطالعه حاضر، بررسی توالی جفت‌واژه‌های متقابل در توالی اولویت‌دار زبان فارسی مبتنی بر داده‌های پیکره‌ای محقق ساخته و بررسی آن در چارچوب اصول هفتگانه جونز (2002) است. نمونه‌های مورد استفاده در مطالعه حاضر شامل 4000 جمله دارای جفت‌واژه‌های متقابل است که گونه‌های نوشتاری ‌و گفتاری زبان فارسی دهه‌های 40 تا 90 شمسی اعم از متون داستانی، مطبوعاتی، رادیویی، تلویزیونی و فضای مجازی را در برمی‌گیرد. تنوع موضوعی متون و توجه به سیر تاریخی آن‌ها در طول شش دهه به نگارندگان کمک می‌کند تا با پیکره‌ای متوازن و طبیعی سروکار داشته باشند و در صورت نیاز با رویکردی تاریخی و درزمانی به تحولات زبانی بپردازند. از منظر مقوله واژگانی، در تشکیل جفت‌واژه‌های متقابل، مقوله اسم بیشترین سهم را به خود اختصاص داده است و مقولات فعل، صفت، قید و ضمیر در رتبه‌های بعدی جای می‌گیرند. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که بر اساس چارچوب نظری جونز حدود نیمی از جفت‌واژه‌های مورد مطالعه قابل تبیین با اصول هفتگانه هستند و اصولی همچون ‌اصطلاح‌گرایی، واج‌شناسی، مثبت بودن و اشتقاق ساختواژی تاثیر بیشتری دارند و در مواردی تفاوت‌های فرهنگی و بافتی دلیل نقض برخی از اصول هستند. همچنین مشخص شد که الگوی متداول در توالی جفت‌واژه‌های متقابل الگویی است که عضو بی‌نشان بر عضو نشان‌دار پیشی می‌گیرد. این امر با یافته‌های محققان در خصوص نشان‌داری سازگار است.

Antonym Sequence in Persian: A CorpusBased Study

Antonymy is a kind of lexicalsemantic relationship between two words that are similar in many aspects out imply opposite meanings. The few previous studies as well as the authors’ initial study on the oral and written corpus reveal that antonyms’ sequence is subject to a hidden regularity. In the study of antonyms’ distribution, their sequence, i.e. AB or BA  is considered.  Earlier studies and observations of writers regarding oral and written corpus indicates a hidden order in the sequence of antonymous pairs. Jones (2002) attempts to reveal this order in light of seven rules, i.e., morphological derivation, positivity, magnitude, chronology, gender, phonology and idiomaticity. In this study, we investigated the sequence of antonymous pairs in a researcher made Persian corpus. The detected and extracted samples include 4000 sentences taken from written and oral genres produced since 1970s to 2010s in Iranian mass media. The texts include journalistic, narrative and scientific texts as well as oral files extracted from movies, TV, and radio programs. To consider radical changes in Persian language, texts exchanged in virtual space such as facebook messages are also taken into account.  The diversity of subject and historical order of the texts would help up to work on a natural, wellbalanced corpus, and would provide us a platform for a diachronic approach. The samples are collected randomly. As far as the part of speech is concerned, in forming antonymous pairs, the category of nouns tops followed respectively by verbs, adjectives, adverbs and pronouns. The findings indicate that the framework introduced in Jones (2002) could explain almost half of the sequences attested in the corpus. Rules of idiomaticity, phonology, positivity, morphological derivation are more effective and in some cases the cultural and contextual differences may explain the sequence. It was also revealed that the unmarked member mostly precedes the marked one. This finding is consistent with previous studies conducted on markedness.