خزانه الخیال: گنجینه‌‏ای از جمال ادبی عصر صفوی

محمد مومن جزایری شیرازی هندی (1074 ق زنده به سال 1130) از نویسندگان پُرکار اواخر دوره صفویه بوده است. تالیفات وى بالغ بر سى‌ونه کتاب و رساله است که بیشتر آن‌ها به صورت نسخه‌های خطی است که مورد غفلت واقع شده است. از شرح حال و زندگی او جز آنچه از آیت‌الله مرعشی برجای مانده یا خود به طور پراکنده در آثارش آورده است، کمتر منبعی یافت می‌شود. کتاب خزانه الخیال از آثار ارزشمند اوست که در موضوعات مختلف مانند ادبیات‌، حکمت، مواعظ، مناظره، مقامات، امثال، تاریخ و شرح‌حال‌ نویسی است‌. در این مقاله نوع نثر و سبک نگارش و دیگر ویژگی‏های ادبی این اثر را با توجه به ادبیات رایج در عصر صفویه مورد بررسی قرار داده‌ایم. سبک کتاب، نثر مسجع و مشحون از صنایع بدیعی اعم از لفظی و معنوی می باشد، که آن را به نثری فنی مانند نثر مقامات ادبی شبیه ساخته است. اما با وجود کثرت صنایع ادبی، دارای نثری روان و قابل فهم است؛ با تنوع موضوعات، ملال انگیز نیست و خواننده را مجذوب خود می‌سازد. از تفاوت‌های آن با مقامات امثال همدانی و حریری این است که هر بخش، دارای عناوین اصلی و فرعی می‌باشد و بعضاً خودش قهرمان مقامه است. حاج محمدمومن بخشی از مطالب کتاب خود را از قرآن کریم و احادیث و نوشته‌های ادیبان متقدّم و متاخّر برگرفته است؛ از این‌رو تضمین، اقتباس، تصریح و تلمیح به آیات، احادیث و اشعار و اقوال در جای‌جای کتاب او به چشم می‌آید. نسخه‌های خطی کامل و بعضاً خوش‌خطی از کتاب در داخل کشور موجود است و دو نسخه هم بصورت ناقص یا آسیب‌دیده در دسترس قرار دارد.

Khazanet alKhial: A Treasure in the Literature of the Safavid Era

Mohammad Momen Jazayeri Shirazi Hindi (10741130 AH) was a prolific writer of the late Safavid period. His literary works amount to 39 books and treatises, most of which are in the form of manuscripts which have been neglected by researches. Few sources can be found on his biography and life except for those gathered and written by Ayatollah Marashi Najafi or some scattered notes written by himself in his works. The book Khazanet alKhial (Treasure of Imagination) is one of his valuable works. It touches on various subjects such as literature, wisdom, sermons, debates, proverbs, history, and biographies. In this article, we examine the type of prose and writing style along with other literary features of this work according to the common literature of the Safavid era. The style of the book is rhymed prose, and it is replete with figures of speech, both verbal and abstract, which has made it look like the technical prose of maqama. However, despite the multiplicity of literary devices, it has fluent and understandable prose, and owing to the variety of subjects, it is not boring but fascinates the reader. One of its differences with maqama written by authors like Hamedani and Hariri is that each chapter has main and minor titles. Haj Mohammad Momen has derived a part of the contents of his book from the Quran, the hadiths, and writings of the early and late men of letters. Hence, we can find many instances of borrowing, adaptation, reiteration, and allusion to verses, hadiths, poems, and sayings everywhere in his book. Complete and sometimes calligraphic manuscripts of the book are available in Iran, along with two incomplete copies.