کتابشناخت: روزنامجه صاحب بن عباد و گزارش روزانه او از شهر بغداد

شکی نیست که بیش تر میراث کهن ایرانیِ پس از اسلام چه به زبان فارسی و چه به زبان عربی، همچنان به شکل نسخه های خطی است و راهی به بازار تصحیح و چاپ نیافته است؛ بگذریم از اینکه بسیاری از این میراثِ چاپ و تصحیح شده به زبان عربی نیز، هنوز به فارسی برگردانده نشده و خواننده ایرانیِ ناآشنا به زبان عربی، از آن ها بی بهره است. یکی از این نوشته هایی که اتفاقاً بیش از نیم سده از تصحیح (گردآوری) آن می گذرد و اندیشه های یکی از شخصیت های بزرگ ایرانی یعنی صاحب بن عباد را آینگی می کند، کتاب روزنامجه است که از دو جهت ارزشمند است: یکی اینکه گویا صاحب، از نخستین کسانی است که واژه روزنامجه را به معنای امروزینش به کار برده است، دیگر اینکه این کتاب او، احوال و اندیشه های باوری و اجتماعی صاحب بن عباد را در دوره ای که کمابیش بیست سال داشته و هنوز به وزارت نرسیده بوده، بازتاب می دهد. در جستار پیش رو نخست به کاربرد واژه «روزنامه» در متون کهن عربی و علت حضور صاحب بن عباد در بغداد و نگارش یادداشت های روزانه او برای استادش ابن عمید، چشم زد داریم؛ سپس به بررسی تصحیح محمدحسن آل‌یاسین از این کتاب و بخش هایی را که گمان کرده ایم وی در کتاب خود نیاورده است می پردازیم. از آنجا که گویا صاحب بیش از یک بار به بغداد سفر نکرده است، می توانیم همه گزارش هایی را که در پیوند مستقیم او با بغدادیان ذکر شده، بخشی از روزنامجه مفقود او به شمار آوریم. به دلیل دلبستگی صاحب بن عباد  به معتزله، فقیهان و متصوفه و گرایش به حضور در مناظره های علمی و ادبی، وی در بغداد بیش از همه، با این سه گروه نشست و برخاست داشته است.

Sahib ibn Abbad’s Rooznamejeh and His Daily Account of Baghdad

There is no doubt that most of postIslamic Iranian ancient literature, either in Persian or Arabic, is still in the form of manuscripts which have not been corrected. Even those corrected and translated into Arabic have not yet been translated into Persian. Hence an Iranian reader who is unfamiliar with Arabic will not have the opportunity to enjoy this legacy of literature. One of these works, whose correction dates back to more than half a century ago and reflects the thoughts of a great Iranian figure, Sahib ibn Abbad, is Rooznamejeh. This book is of immense value because, firstly, the writer seems to be one of the first people to use this word in its current sense and secondly, it reflects the attitudes and beliefs of Sahib when he was aged around twenty and had not yet entered the Ministry. This paper firstly focuses on the use of the word “rooznamejeh” in ancient Arabic texts and the reason for Sahib’s presence in Baghdad where he wrote daily notes for his teacher Ibn alAmid. As there is no other written text about Rooznamejeh except for Mohammed Hassan alYassin’s brief introduction, the paper then studies alYassin’s correction of this book and the parts he has not included in his correction. To do so it is necessary to answer two questions: Has alYassin referred to all the written accounts, books, etc. on Rooznamejeh in his correction? What groups and circles had Sahib mostly met on his journey to Baghdad, and why?  Due to his interest in Mu’tazila and scientific and literary debates and circles, Sahib mostly met the fuqahā and Sufis of Baghdad. Since the book’s author seems to have travelled to Baghdad only once, we can conclude that all the accounts of his meetings with the people of Baghdad are the lost parts of his Rooznamejeh.