تحلیل اقتصادی هزینه‌های معاملاتی عقد استصناع و نقد دستور‌العمل استصناع بانکی شورای پول و اعتبار

بانک در دنیای مدرن و در بخش اقتصاد مالی به‌وجود می‌آید. مهم‌ترین کارکرد آن، جذب سپرده‌های مردم (مشتریان) و اعطای تسهیلات به متقاضیان (تسهیلات‌گیرندگان) است. بانک هزینۀ معاملاتی را کاهش داده، نقش واسطه‌گری در مبادلات بازار پول دارد. درصورتی که بانک وارد بخش اقتصاد واقعی شود، عملاً وارد بنگا‌ه‌داری شده که این موضوع با کارکرد اصلی بانک در تعارض است. برخی از عقود اسلامی نیز خطر ورود بانک به بنگاه‌داری را در پی دارد. یکی از این عقود، عقد استصناع است. عقد استصناع از گذشته در بین مردم و در جوامع سنتی وجود داشته است، ولی فقهای عامه و شیعه درخصوص صحت و ماهیت آن مطالب مختلفی بیان نموده‌اند؛ از این دو حیث محل وفاق فقها نبوده است. فارغ از اینکه ماهیت استصناع چیست، ابتدا باید قواعد تکمیلی این عقد از سوی قانون‌گذار معین شود. از طرف دیگر، قرارداد استصناع بانکی به‌موجب دستور‌العمل شورای پول و اعتبار وارد عقود اسلامی در بانکداری اسلامی شده است. در این نوشتار، پس از بررسی ماهیت و تحلیل اقتصادی عقد استصناع خارج از نظام بانکداری به نقد دستور‌العمل استصناع شورای پول و اعتبار پرداخته، با تحلیل اقتصادی این عقد در نظام بانکداری، به معایب آن و تعارضات آن با فلسفۀ وجودی بانک‌ها می‌پردازیم. در این مقاله با شیوۀ تحلیلی- توصیفی و نیز روش کتابخانه‌ای، نتیجه خواهیم گرفت که هزینه‌های به‌وجود آمده ناشی از عقد استصناع و عقود مشابه به ناکارآمدی اقتصادی منجر شده، به علت افزایش هزینۀ معاملاتی، عدم تقارن اطلاعاتی و عدم هزینه- فایده، نظام بانکی باید از ورود به این عرصه بپرهیزد.

economic analysis of the transaction costs of istisna and critique of the banking istisna instruction of the money and credit council

in today’s world, banks operate in the financial sector and their main function is to attract deposits from the public (customers) and provide loans to applicants (borrowers). banks reduce transaction costs and act as intermediaries in money market transactions. if a bank enters the real economy sector, it essentially becomes involved in entrepreneurship, which conflicts with its primary function. some islamic contracts pose a risk to banks entering into entrepreneurship. one of these contracts is the istisna contract. the istisna contract has existed among people in traditional societies since the past, and general and shia jurists have expressed different views on its validity and nature, and this issue has not been a point of agreement between them. regardless of the nature of istisna, supplementary rules for this contract must first be established by a specific legislator. on the other hand, a bank’s istisna contract was included in islamic banking contracts by the directive of the money and credit council. in this paper after examining the nature and economic analysis of istisna outside the banking system, we criticize the istisna directive of the money and credit council and analyze the disadvantages of this contract in the banking system and its conflicts with the philosophy of banks’ existence. in this article, using analytical and descriptive methods as well as library research, we conclude that the costs arising from istisna contracts and similar contracts such as murabaha lead to economic inefficiency, and due to increased transaction costs, information asymmetry, and lack of benefit-cost, the banking system should avoid entering this field.