جریان قاعدۀ نفی ظلم در فقه عدلی‌مسلک

عدلیه؛ شیعه و معتزله، عدل الهی را از اصول اعتقادی خویش می‌شمارند و در بیان این اصل، عدل و ظلم را در چارچوب حُسن و قُبح عقلی، دو مفهوم خردمحور مى‏دانند. بر این اساس، خداوند هیچ‌گاه کردارى را که عقل آن را ستم بداند انجام نمى‏دهد؛ همچنین هیچ‌گاه برخلاف دادگرى و عدالتِ خردیاب حکم نخواهد کرد. جریان این اصل کلامى در فقه شیعى نتیجۀ مهمی را به‌همراه خواهد داشت؛ هر حکم فقهی که به ظلم بینجامد منتفى و ملغى است. فقیهان شیعه به این قاعدۀ فقهی تصریح کرده‌اند و آن دسته از احکام یا نظریات فقهى را که خرد جمعى و مستقل بشری آن را مصداق ظلم دانسته، از شریعت اسلامی نفی کرده‌اند. این قاعده در ابواب فقه، قواعد فقهی و اصول فقه جریان می‌یابد؛ احکام تکلیفی و وضعی آن دسته از عبادات و معاملات را که مستلزم ظلم هستند سلب می‌کند. همچنین می‌تواند در برخی فروض پشتوانۀ قواعد فقهی همچون نفی ضرر، نفی حرج و قاعدۀ عدل و انصاف باشد. توجه بیشتر به قاعدۀ نفی ظلم می‌تواند راهگشای بسیاری از گره‌های موجود در ابواب و احکام فقهی، از جمله احکام جنگ، ربا، ازدواج و طلاق و حق تالیف و طبع باشد. پژوهش در این قاعده، پاسخ‌ به این پرسش است که قاعدۀ نفی ظلم چه آثاری در اصول فقه، قواعد فقهی و فروعات فقهی تاثیرگذار در حقوق اسلامی درپی دارد.

The Principle of Divine Justice and Its Effect on Islamic Jurisprudence

Shiā jurisprudence is secured upon the text of Quran, prophetic tradition and the ideas of the jurists. In fact, Shiâ theology insists on the principle of divine justice. According to this principle, God would not do what is considered to be ugly and oppressive by reason. This basis is the very foundation of the Shiā, but it is lesser recognized in jurisprudential judgements. Justice, Shi’a and Mu’tazilites regard God as righteous. Justice and oppression are defined on the basis of rational wisdom; so God does not do anything that wisdom considers ugly and will never command contrary to  wisdom. This principle of belief in jurisprudence has a wide impact: Any sentence or jurisprudential theory whose result goes against Islamic jurisprudence does not have credibility. This rule is influential in the principles of jurisprudence, jurisprudential rules and jurisprudence and in many jurisprudential issues such as war, marriage and divorce laws, copyright laws, gavel and financial inflation. The implementation of this rule supports just the jurisprudence that denies every tyrannical judgment in any situation.