از وابستگی تا استقلال: مقایسه و تحلیل سرمایه اجتماعی علمای شیعه در بحران‌های سقوط اصفهان و جنگ های ایران و روسیه

از زمانی که حکومت صفوی تاسیس شد، علمای شیعه به دو مکتب فکری، یکی در ارتباط نزدیک با حکومت و وابسته به آن و دیگری مستقل از حکومت، تقسیم می‌شدند. این دو مکتب را می‌توانیم در تداومِ حکومت صفوی، به ترتیب مکتب‌های فکری اصفهان و عتبات نام‌گذاری کنیم. پرسش اصلی پژوهش این است که علمای اصفهان و علمای عتبات چگونه سرمایه‌ اجتماعی خود را در بحران های سقوط اصفهان و جنگ‌های ایران و روسیه به کار گرفتند؟ و چرا؟ این پژوهش بر قدرت بسیج علما تمرکز دارد و از این جلوتر نمی‌رود تا نتایج مثبت یا منفی این بسیج عمومی را بررسی کند. روش پژوهش، ساخت یابی گیدنز است. یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که در زمان سقوط اصفهان، علما نتوانستند سرمایه‌ اجتماعی خود را به کار بگیرند و واکنش‌شان سکوت و انفعال بود. این حالت، حاصلِ عوامل ساختاری دینی و حکومتی و از سوی دیگر اقدامات علمایی بود که در اکثریت قرار داشتند و به‌خاطر وابستگی‌شان به حکومت، نظرشان مخالف صدور فتوای جهاد بود. اما علمای مکتب عتبات، در موقعیت جنگ‌های ایران و روسیه سرمایه‌ اجتماعی خود را به کار گرفتند و به صورت چشمگیری در بسیج عمومی توفیق یافتند.

from dependence to independence: a comparative analysis of the shia clergy’s social capital during the crises of the fall of isfahan and the russo iranian wars

since the safavid dynasty the reactions of the shia clerics divided, some cooperated with the government and became depended on it, while others stayed independent. we may call the two the isfahan school of thought and the atabat school of thought respectively. the main question is how the clerics belonging to the two schools employed their social capital during the crises of the fall of isfahan and the russo iranian wars? and why? this research is concentrated on the clergy’s mobilization power and does not go further to assess positive or negative impacts of such mobilizations. structuration method suggested by giddens is applied as the research method. the findings show that during the fall of isfahan, the clerics could not use their social capital and their reaction was silence and stayed inactive. this outcome was a result of some religious and political structural factors hand in hand with some agents’ reactions who based on their political affiliations did not issue a fatwa for jihad. however, the clerics of atabat employed their social capital during the russo iranian wars and issued fatwa for jihad because of both religious and political structures and also agents’ preferences, and their mass mobilization became astonishingly successful.