بازخوانی جایگاه و هویت زنان هنرمند قاجاری با نگاهی به رقم‌ها و ترقیم‌ها (در گذار از عهد فتحعلی‌شاه تا آغاز پهلوی)

تاریخ هنر ایران اساسا تاریخی درباری و مردانه است و حامیان و هنرمندانش را مردان تشکیل داده‌اند. در این فضای مردسالار اگر هم جایی برای حضور زنان بوده باشد، آثاری است که زن صرفا موضوع آنهاست و به یک معنا جایگاه ابژه را دارد. اما این روند در عهد فتحعلی‌شاه قاجار و به دست دختران خوشنویس شاه و عده‌ای از زنان درباری تغییر کرد. زنان دربار قاجار علاوه بر کار هنری، به امر مهم درج نام و نشان خود (رقم) در پای آثار و مکتوبات‌شان نیز مبادرت ورزیده‌اند و از این حیث پیشگام جریانی هستند که تا پیش از این مسبوق به سابقه نبوده است. این پژوهش به روش تاریخی و تحلیلی، و با هدف بازخوانی هویت و شناخت جایگاه مغفول زنان صاحب رقم از دوره‌ فتحعلی‌شاه تا دورۀ پهلوی انجام گرفته و در پی پاسخ به این پرسش‌هاست که کیفیت و میزان ترقیم آثار هنری به دست زنان در حوزه‌ خوشنویسی و تصویرگری عصر قاجار تا اوایل دوره‌ پهلوی چه تحولاتی را به خود دیده است؟ و این عمل اساسا چه دلالت‌های اجتماعی‌ای در پی داشته است؟ ارزیابی‌ نمونه‌های موجود گویای آن است که رقم‌ها با گذشت زمان فراگیر شده و به تدریج از انحصار دربار و اعیان بیرون آمده است. این مهم را اصولا باید معلول تحولات سیاسی و اجتماعی، از جمله در آگاهی و مطالبه‌گری زنان، تحول نظام آموزش و تعدیل مطلق‌گرایی دانست. عمل ترقیم آثار هنری به دست زنان هنرمند با مفاهیم ضمنی عمده‌ای همراه بوده که خودآگاهی، تشخص، اعتبار و مالکیت (هویت فردی) از مهم‌ترین آنهاست.

the status and identity of qajar female artists in regard to their signatures (from fath-ali shah’s reign to early pahlavi era)

iranian art history is basically dominated by men and the court. this art has mostly been supported by male patrons and artists, and whenever women appear, they play a minor role as the theme and subject of works. this trend, however, underwent a drastic change during the reign of fath-ali shah in his court and in the hands of his artist daughters and other women. they started a new movement by putting their signatures under or at the end of their works, considered a unique act in its own by that time. in this essay such a trend has been studied besides considering others aspects of women’s art in the qajar era up to the pahlavi period in the kamal-ol-molk’s school and his female apprentices’ work. an evaluation of the extant cases and works demonstrates that signatures by the female artists, inside and outside the realm of court, have increased in the course of time as a result of several factors, including the women’s self-consciousness, evolution of educational system and a decline in despotism. the act of signing works implied some essential concepts the most significant of which were credit, ownership and personal identity.