دگرگونی موقعیّت نخبگان فرهنگی و اجتماعی دورۀ تیموریِ هرات در روزگار صفوی

برآمدن سلسلۀ صفویه، در زمینه های گوناگون تغییرات و تحوّلات گسترده ای پدید آورد؛ به ویژه آن که دامنۀ تاثیر و بازخورد این تحوّلات و تغییرات به بیرون از قلمرو صفویه نیز کشیده شد. این امر، در ایجاد یا تقویّت و تشدید تحوّلات و رویدادهای دیگری اثر گذاشت. در این میان، خراسان و به ویژه مرکز آن، شهر هرات، در شرایط خاصی قرار گرفت. این امر را به ویژه آشکارا می توان در زندگی، عملکرد و واکنش دهها نخبه فرهنگی و اجتماعی ای دید که همه پرورش یافتگان فضا و جوّ اجتماعی و فرهنگی دورۀ تیموری و البته پایتخت آن، هرات بودند. در جستار حاضر براساس روش توصیفی تحلیلی به این پرسش پرداخته می شودکه تغییرات عمده اجتماعی و فرهنگی ایجادشده در خراسانِ تحت حاکمیتِ صفویان چه بوده است؟ وضع اجتماعی و فرهنگی حاکم بر قلمرو حکومتهای نزدیک به خراسان مانند ازبکان، بابریان، ارغونیان، جامان سند و دیگر ایالات صفوی چگونه بوده است؟ و سرانجام آن که مجموعۀ این عوامل چه تاثیری بر زندگی، عملکرد و واکنش نخبگان دوره تیموریِ هرات داشته است؟ یافته ها موید آن است، نخبگان یادشده در روزگار صفوی، محیط اجتماعی خود را بسیار متفاوت با دورۀ قبل دیدند تا آنجا که تحت تاثیر مسائلی چون ثبات و آرامش؛ حمایت علمی و فرهنگی؛ جذب در ساختار اداری، یکی از دو راه باقی ماندن در هرات یا مهاجرت را برگزیدند. این گزینش می توانست با مقایسه و سنجش دافعه ها و جاذبه های مبدا و مقصدهای گوناگون صورت پذیرد؛ چرا که وضع جغرافیاییِ خاصِّ آن روزِ خراسان به شبه جزیره ای می مانست که به قلمرو بابریان، ارغونیان، جامان سند، ازبکان و دیگر ایالتهای صفوی محدود می شد.