مقایسۀ تطبیقی تصویرسازی متون نجومی و تنجیمی در نگارگری ایرانی

ستاره ‌شناسی قدیم، به دو گرایش عمده نجوم (اخترشناسی) و تنجیم (اختربینی) تقسیم می‌شود. هر یک از این دو گرایش، ویژگی‌ها و مفاهیم خاص به‌ خود را دارند. کتب و رسالات زیادی در زمینه نجوم و تنجیم به رشته نگارش درآمده‌اند. برخی از این متون مانند؛ صورالکواکب، التفهیم، عجایب‌المخلوقات و البلهان، در ادوار گوناگون بارها نسخه‌برداری و تصویرسازی شده‌‌اند. تصویرسازی برای ستاره‌شناسی (همچون سایر حوزه‌های علمی)، با نیت تسهیل فهم موضوعات و خاطرسپاری معانی، همواره مورد توجه مولفان و نسخه‌برداران بوده است. هدف این پژوهش ضمن در نظر داشتن اصول علم ستاره‌شناسی، واکاوی و مقایسه روش‌های تصویرسازی متون مربوطه و بررسی تاثیر نجومی یا تنجیمی بودن متن بر نوع تصویرسازی کتب حوزه‌های مذکور است. پرسش مقاله حاضر این است که تصویرسازی برای کتاب‌های حوزه نجوم و تنجیم در نگارگری ایرانی چه ویژگی‌هایی دارد؟ نگارندگان با روش توصیفی- تحلیلی و رویکرد تطبیقی کوشیده‌اند شباهت‌ها، تفاوت‌ها، ویژگی‌ها، موضوعات غالب و نیز راهکارها و روش‌های اجرای تصویرگری کتب ستاره‌شناسی (با تفکیک متون نجومی از متون تنجیمی) در نگارگری ایرانی را تشریح نمایند تا تاثیر متن (معنا) بر تصویر (صورت) مشخص شود. نتایج پژوهش نشان می‌دهند که نگارگران در متون نجومی ملزم به رعایت ضوابطی بوده‌اند تا صحت و استناد علمی متن حفظ شود، لذا محدودیت‌هایی در نوع، شیوه و کیفیت تصویرسازی‌های این حوزه دیده می‌شوند؛ در حالی‌ که برای تصویرگر متون تنجیمی چنین سخت‌گیری‌هایی وجود نداشته‌اند. تصویر‌سازی متون ستاره‌شناسی، آمیزه‌ای از واقع‌گرایی و خیالی‌نگاری است. نگاره‌های نجومی اغلب قالبی واقع‌گرایانه‌ دارند و نگاره‌های تنجیمی بیشتر فضایی رویاگونه را به نمایش می‌گذارند.

a comparative study of depiction of astronomical texts and astrological texts in iranian painting

the knowledge of astronomy in the middle ages had two major trends: astronomy and astrology. each one of these two trends has its own characteristics and concepts. many books on astronomy and astrology have been written in iran. some of these books, such suwar al-kawākib, ajayeb al-makhluqat, al-tafhim, daghayegh al-haghayegh, al-bolahan, al-mavalid, horoscopes, the zijs, have been duplicated and illustrated in various periods. illustration for astronomy, like other scientific fields, has always been the focus of writers and copy vectors to understand difficult topics and help the audience’s memory to remember the content. the main question of this research is, what are the characteristics of illustrations of books in the field of astronomy and astrology in iranian art? the researchers of this article have adopted a descriptive-analytical method and a comparative approach, to present a general view of illustration of astronomy and astrology in iranian painting, and furthermore to explain the characteristics, differences and similarities, topics and also the methods of implementation of illustration of astronomy knowledge books. the analysis of the related works of art has been done keeping in mind the scientific rules of astronomy. the purpose of the research is to pay attention to the characteristics of illustration in astronomy, astrological books, and also, to compare the type of illustration for the mentioned fields. the results of the research show that the requirement of painters to comply with scientific standards in order to maintain the accuracy of astronomical materials has limited them in the type, style and quality of illustrations in this field, while there were no such strictures for illustrators of astrological books. illustration of astronomy and astrology books is a combination of realism and fantasy. astronomy images are often realistic and astrological images are more surrealistic. but the summary of all the differences between astronomy and astrology illustration can be summed up in the fact that the illustrator of astronomy texts is required to follow the rules so as not to damage the scientific accuracy of the text. while there are no such strictures for the illustrator of astrology texts.