مطالعه کتیبه‌ها و تزئینات جامه‌های فتح زند و قاجار محفوظ در موزه‌های ایران

جامه‌های فتح یا پیراهن‌های طلسم، نوعی لباس و پوشش خاص هستند که به قرن 9ه ./ 15م. و پس از آن منسوب‌اند. بارزترین مشخصه آنها، استفاده گسترده از متون مقدس در قالب کتیبه و خوشنویسی است. در کنار کتیبه‌ها، انواع نقوش، نمادها و علائم طلسمی نیز در جامه‌ها به‌کار رفته‌اند. تولید این دسته از پوشاک، در ایران از دوره صفوی آغاز شده و در دوران زند و قاجار نیز به شکل‌های مختلف ادامه پیدا کرده است. مقاله حاضر به روش توصیفیتحلیلی تطبیقی و با بهره‌گیری از منابع کتابخانه‌ای و میدانی، درصدد پاسخ به این پرسش است که جامه‌های فتح زند و قاجار از نظر ساختار بصری و محتوایی، دارای چه ویژگی‌هایی هستند؟ هدف پژوهش، مطالعه بصری و محتوایی عناصر به‌کاررفته در جامه‌های فتح زند و قاجار در جهت روشن شدن ارتباط بین مفاهیم کتیبه‌ها و نقوش و پی بردن به عوامل تاثیرگذار بر جامه‌ها است. نتایج به‌دست‌آمده نشانگر آن هستند که محتوای کتیبه‌ها و نقوش به‌کاررفته در جامه‌ها با یکدیگر مرتبط بوده و مضامین متون مقدس، نمادها و علائم به‌کاررفته در آنها، هر یک به‌نوعی بیانگر پیروزی، غلبه بر دشمنان و حفاظت در برابر انواع شرایط دشوار است. شرایط سیاسی، اجتماعی و فرهنگی حاکم بر دوران زند و قاجار و عواملی چون؛ مذهب، مشروعیت‌بخشی به حکومت و باستان‌گرایی، از مهم‌ترین عوامل تاثیرگذار بر نمونه‌های موجود محسوب می‌شوند. بر این اساس، علاوه بر استفاده از خوشنویسی به‌عنوان تزئین غالب، استفاده از نمادهای باستانی نیز مهم‌ترین وجه اشترک این آثار است و تفاوت بین نمونه‌های موجود در نحوه طراحی لباس، میزان استفاده از کتیبه نسبت به نقش و شیوه اجرای تزئینات است.

Studying inscriptions and decorations of Zand and Qajar talismanic shirts preserved in Iranian museums

Victory garments or talismanic shirts, are a special kind of clothing and covering that all date back to the 9th AH/15th AD centuries. Their most prominent feature is the widespread use of sacred texts in the form of inscriptions and calligraphy. In addition to inscriptions, various motifs, symbols and amulets are also used in this garment. The production of these garments started from the Safavid period, in Iran, and continued in different forms during the Zand and Qajar eras. This study is descriptiveanalytical and data have been collected based on library research and field studies. This investigation intends to answer the following question: What features do the Zand and Qajar talismanic shirts have regarding the visual structure and content? The main purpose of this article is to study the visual and content structure of the Zand and Qajar talismanic shirts which are available in domestic museums and analyzing and interpreting them based on the political, social and cultural conditions. By analyzing the Zand and Qajar talismanic shirts available in Iranian museums, it was found that the content of the inscriptions and the symbols used in the garments were related to each other. Their contents include a variety of sacred texts, symbols and magical square and each of them represents victory, overcoming enemies and protection against all kinds of disasters and shows that the main purpose of producing talismanic garments was probably to help win the battlefield. The political, social, and cultural conditions that had an effect on the Zand and Qajar era, and also factors such as: religion, legitimacy, and archaism are among the most influential factors affecting the available samples. Accordingly, in addition to using calligraphy as a dominant decorative means, the use of historic symbols is the most important shared aspect of these products and the major difference among them lies in the way the garments were designed, the amount of inscription used in comparison to design, and the way decorations were implemented.