مطالعه تطبیقی فرم و نقش ظروف فلز و آبگینه در سده‌های 5 و 6 هجری قمری

در دوره سلجوقی، پایداری سیاسی و اجتماعی بر ایران حاکم شد و این امر، گسترش هنرهای متعدد از جمله هنر فلزکاری و آبگینه‌سازی را به دنبال داشت. تولید ظروف کاربردی توسعه یافت. هم‌زمانی، هم‌مکانی و کاربردی بودن این ظروف، موجب بروز شباهت‌های فراوانی در فرم و نقش ظروف فلز و آبگینه دوره سلجوقی شد. مسئله اصلی در این تحقیق، چگونگی و نحوه اجرای الگوهای هنریبصری مانند فرم و نقش در دو گروه از آثار کاربردی با جنس متفاوت این دوره است. سوال اصلی در این مقاله، یافتن وجوه اشتراک و افتراق فرم و نقش‌مایه‌ها در ظروف فلزی و آبگینه‌ سلجوقی است و هدف کلی، ابتدا شناسایی کلی ویژگی‌های فرمی و نقش‌مایه‌های حاکم بر هنر دوره سلجوقی بوده و سپس، تطبیق ساختار فرم و نقش‌مایه این ظروف، جهت دست‌یابی به وجوه اشتراک و افتراق آثار، و در نهایت، توسعه دانش نظری در خصوص هنر دوره سلجوقی است. نوع تحقیق، توصیفیتاریخی و تحلیل با رویکرد تطبیقیکیفی است. جمع‌آوری اطلاعات، به روش کتابخانه‌ای و اسنادی است. جامعه آماری پژوهش، 30 تصویر شامل 15 اثر فلزی و 15 اثر آبگینه است که به صورت هدفمند انتخاب شده و مورد مطالعه قرار گرفته‌اند. نتایج نشان می‌دهند فرم ظروف فلز و آبگینه، از الگوی کاملاً مشابهی پیروی نموده است و جزئیات مشترکی دارد. وجود نقوشی چون؛ زنجیره‌های هندسی، اسلیمی، پالمت، گل شش‌پر، طاووس و خرگوش بر هر دو، نمایانگر میزان تاثیرپذیری مشترک این هنرها از الگوهای مشابه است. شاخص‌ترین وجه اشتراک در نقوش این آثار، وجود عبارت دعای خیر برای دارنده به خط کوفی است. وجود برخی افتراقات چون؛ تنوع در نقش و جزئیات در فرم ظروف فلزی همچون رنگ و شفافیت در ظروف آبگینه، شاید مولود تفاوت ماهیتی و خاصیت مکانیکی ماده سازنده بوده است.

Comparative Study of the Form and Motif of Metal and Glassware in the 5th and 6th Centuries AH

During the Seljuk Period, Iran witnessed a sociopolitical stability which resulted in the expansion of various art forms including metal and glassware. The production of utility metal dishes with a good quality received high importance. The geographical, chronological and practical overlap of these utensils led to various similarities in form and motif of metal and glassware in the Seljuk period. The main purpose of this research is to study the application of artisticvisual patterns like form and motif in two applied works with different materials of this period. The main research question seeks to find the similarities and differences in the ldquo;form rdquo; and ldquo;motifs rdquo; of Seljuk metal and glassware. Thus, the purpose of this study is to, first of all, identify the general features of forms and motifs in Seljuk metal and glassware, then, to compare the structure of the forms and motifs of these works in order to identify the similarities and differences, and, finally, to expand the theoretical knowledge about art in the Seljuk period. This research takes a qualitative approach to analytically describe the data which included 30 samples (15 metal and 15 glassware) in a purposive sampling technique adopting library research and document analysis. The results indicated the form of metal and glassware followed a totally similar pattern and share similar details. The existence of motifs such as geometric chains, Arabesque, Palmette, Hexagonal flower, peacock and rabbit in both metal and glass works reveals their mutual influence from similar patterns. The most obvious similarity is the existence of benediction phrases for the object holder in Kufic script. The differences in the variety of motifs and forms such as color and transparency may be due the natural and mechanical characteristics of the materials used.