شاپورهفت‌دست‌فیل‌پا یا زحل؟ (خوانش آیکونوگرافیک نقش‌مایه‌ای از اسکندرنامه‌نقالی74-1273ﻫ.ق)

اسکندرنامه نقالی، آخرین روایت منثور زندگی اسکندر بوده که در عصر صفوی نگارش و در دوران قاجار به‌شیوه چاپ ‌سنگی، چاپ و تصویرگری شده است. توصیف جهان‌گشایی‌ها و فتوحات مافوق ‌تصورِ اسکندر که با نفوذ به ایران و تاثیرپذیری از منابع گوناگون در هاله‌ای از خرافات و افسانه‌ها پوشانده می‌شود، ماهیت التقاطی و در عین حال منحصر به‌فردی را نشان داده که از تغییر و استحاله آن در گذر زمان خبر می‌دهد. به این ترتیب، بررسی یکی از آخرین تحریرهای این داستان مربوط به عصر صفوی که به‌دلایل گوناگون به‌عنوان یکی از محبوب‌ترین داستان‌های عامیانه دوران قاجار بارها تجدید چاپ شده، می‌تواند اطلاعات ارزنده‌ای در خصوص دو بازه‌ زمانی خلق و بازنشر و تصویرسازی آن به‌شیوه چاپ سنگی، ارائه کند. در نخستین و یکی از نفیس‌ترین چاپ‌های اسکندرنامه‌های نقالی به‌تاریخ 741273 ﻫ.ق.، پدیده‌ دگرریخت‌شده‌ای از منظر اسطوره‌شناسی به‌تصویر کشیده شده که به‌دلیل داشتنِ هفت‌دست و پاهای فیل‌مانند، شاپورِ هفت‌دست ‌فیل‌پا خوانده شده است. چنین فردی که با توجه به متن، ارتباطی با شاپور ساسانی ندارد، در هیچ‌یک از اسکندرنامه‌های پیشین دیده نمی‌شود. از این‌رو، این مقاله در جستجوی یافتن پرسش‌های‌ زیر است: 1. اسلاف اسطوره‌ای، ادبی و تصویریِ شاپور هفت‌دست ‌فیل‌پا چه هستند؟ 2. تغییر شکل و ماهیتِ این پدیده‌ دگرریخت‌شده در طول زمان، به چه صورت بوده است؟ از این‌رو، هدف از این پژوهش، توصیف، تحلیل و تفسیرِ چنین نقش‌مایه‌ای در نسخه‌ چاپ سنگی اسکندرنامه نقالی مذکور به‌تاریخ 74-1273 ﻫ.ق. و سایر اسکندرنامه‌های ‌نقالی، شناسایی شده است. داده‌های این پژوهشِ توصیفی و تحلیلی، به‌شیوه کتابخانه‌ای و اسنادی جمع‌آوری شده و با استفاده از رویکرد آیکونوگرافی پانوفسکی، بررسی شده‌اند. نتایج حاصل از این پژوهش، علاوه بر ریشه‌یابی مضمونی و تصویری نگاره‌ مورد بحث، به تطبیق و بررسی سیر دگرریختی‌ نقش‌مایه‌های مرتبط و مشابه آن در طول زمان می‌پردازند. استفاده از بازنمود زحل در آیکونوگرافی ستاره‌بینانه ایرانیاسلامی به‌منظور خلق شخصیت فوق توسط منوچهرخان حکیم، مهم‌ترین نتیجه این پژوهش به‌شمار می‌رود.

Seven armed, elephant-legged Shapour or Saturn? (Study an Image in Iskandarnāma Naghali(1856-57AD)

Iskandarnāma Naghali as the last version of Alexander rsquo;s story in the Safavid era, which was republished and illustrated in Qajar dynasty, became one of the most popular folk tales of that time. The story of Alexander has got a special place among folkloric literature due to the various versions of its in prose and poetry and numerous narratives of it in Greek, Pahlavi, Farsi and so on. Thus, the vast and combined flavor of this book, which reflects the Islamic and Shiite thoughts of the late Safavid dynasty and, on the other hand, the Iranian and preIslamic myths, is a good platform for studying the visual art and changing the culture of this era of Iranian history. The tumultuous story line of the book is full of historical, heroic and magical motifs. Although it has historical and epical content, it is also full of strange people, creatures and supernatural events. In describing some creatures such as seven armed, elephantlegged Shapour, mythological term, Metamorphoses can be used. This means that the appearance and capabilities of such phenomena has been changed especially by supernatural means. The aim of this study, is describing and analyzing the specific transformed sample and study its pictorial and mythological roots. The method of this research using library resources is descriptiveanalytical and the images are analyzed by Panofsky rsquo;s Iconography. Using Saturn's representation in Islamic iconography for creating the figure of Shapour by Manouchehr Khan Hakim is one the results of this study. Also interpreting this specific illustration according to similar and relevant examples has revealed the cultural, religious and social aspects of the Safavid and Qajar dynasties.