مطالعه فنی و آسیب‌شناسی مرکب‌های مشکی مورداستفاده خوش‌نویسان امروزی

امروزه باوجود خطاطان توانمند، مرغوب‌نبودن مرکب‌های موجود در بازار، یکدست‌نبودن مواد مرکب‌ها، کشش نامناسب و مات‌شدن مرکب‌ها در اندک زمانی پس از خشک‌شدن که نشان از نداشتن کیفیت لازم آنهاست؛ موجب می‌شود آثار ارزشمند خوش‌نویسان پس از گذشت مدتی دچار آسیب‌هایی مثل ریختگی، تغییر رنگ و حتی تخریب کاغذ گردد. آسیب‌شناسی مرکب‌هایی که هنرمندان امروزی آنها را به‌کار می‌برند، گامی ضروری برای حفظ این آثار است که در آینده بخشی از تاریخ این سرزمین را شامل خواهند شد. آنچه در پژوهش حاضر کنکاش شده، بررسی فنی و آسیب‌شناسی مرکب‌های خوش‌نویسی مشکی است که بیشتر از دیگر مرکب‌ها در خوش‌نویسی کاربرد دارند. هدف تحقیق این بوده که با استفاده از مطالعات آزمایشگاهی (شیمیایی و فیزیکی)، اجزا و عناصر تشکیل‌دهنده مرکب‌های مشکی مورد استفاده و همچنین آسیب‌هایی که با گذشت زمان درآنها پدیدار می‌شوند، مشخص گردد. در بررسی شیمیایی، روش‌های دستگاهی طیف‌سنجی جذب اتمی، طیف‌سنجی پراش پرتو x، طیف سنجی تبدیل فوریه- مادون قرمز و روش کروماتوگرافی به‌کار رفت. در بررسی فیزیکی، براقیت، پوشانندگی و کشش نمونه‌ها با استفاده از دستگاه‌های گلاسیمتر، رفلکتومتر، فوردکاپ اندازه‌گیری شدند. نتایج بررسی شیمیایی نشان داد مرکب‌ها، ترکیبی آلی- معدنی دارند؛ در نمونه‌ها از یک رنگدانه سیاه (دوده، جز در یک نمونه) به‌جای ماده رنگی همراه با یک ماده آلی (احتمالاً صمغ) استفاده شده است. در بررسی فیزیکی نمونه‌ها، مشخص شد بست زیاد موجب براقیت بیشتر و آهن زیاد موجب پوشانندگی بهتر شده است. همچنین استفاده از ذرات ناهمگن، روش نامناسب مخلوط‌کردن مواد، تهیه و عمل‌آوری نادرست آنها موجب کشش نامناسب مرکب گردیده است. در بخش آسیب‌شناسی پس از پیرسازی‌های مختلف روی نمونه‌ها، مشخص شد استفاده از رنگدانه دوده مانع از رنگ‌پریدگی شدید مرکب می‌شود. ضمن‌اینکه، فزونی یون‌های آهن و مس، اکسیداسیون سلولز را افزایش می‌دهد. میزان زیاد بست هم علاوه‌بر تسریع در رشد میکروارگانیسم‌ها، باعث جمع‌شدن مرکب روی کاغذ و تشکیل توده‌هایی غلیظ بر کاغذ شده و درنهایت، ریزش لایه مرکب را به‌همراه دارد. ازدیگرسو، میزان کم بست هم موجب ریزش زودهنگام مرکب از روی تکیه‌گاه می‌گردد.