تحلیل متن کوفی آرایه معماری قوام‌الدین شیرازی در گازرگاه هرات*

آرایه‌های معماری ایرانی– اسلامی، همواره برای پژوهشگران حوزه هنر و معماری بااهمیت بوده است. استاد قوام‌الدین‌بن‌زین‌الدین شیرازی (سال‌های فعالیت 248 – 318 ه.ق.)، ازجمله معماران تاثیرگذار در حوزه معماری ایرانی– اسلامی و آرایه‌های وابسته به آن است که به‌سبب موثربودنش در این حوزه، شخصیت وی مهم قلمداد می‌شود. این پژوهش به‌منظور کشف شیوه طراحی قوام‌الدین شیرازی در نقش و نوشته کوفی مُعقّلی، «مربع آیه 84 سوره اسرا »(که دراین مقاله به اختصار نقش مربعی خوانده‌ می‌شود)، واقع در زیارتگاه خواجه‌عبدالله انصاری که در گازرگاه هرات قرار گرفته، انجام شده است. هدف دستیابی به رابطه بین آرایه نقش مربعی و منبع الهام‌بخش آن است. پرسش این است: نظام طراحی قوام‌الدین در آرایه معماری نقش مربعی قرارگرفته در زیارتگاه خواجه‌عبدالله انصاری، بر چه مبنایی است؟شیوه پژوهش، توصیفی- تحلیلی است. در گردآوری اطلاعات علاوه‌بر مراجعه به منابع تاریخی مکتوب و نوشته‌های خواجه‌عبدالله انصاری، مشاهده نقش مربعی به‌مثابه منبع دست اول معماری نیز، مدنظر بوده است.با بررسی اطلاعات مختلف و تفاسیر انجام‌شده از نقش مربعی به‌دست خواجه‌عبدالله انصاری در کتاب صد میدان ذیل میدان ارادت درمی‌یابیم: آیه یادشده اشاره به اهمیت نیت در نماز دارد؛ نیتی که آداب معنوی نماز است؛ سفری که شروع آن با نیت پاک صورت می‌‌پذیرد و اگر در نیت خلل باشد کل سفر بی‌فایده خواهد بود. مفهومی‌ ‌که قوام‌الدین نیز بر پایه آن شالوده آرایه نقش مربعی را بنا می‌‌نهد. با مشاهده و بررسی نحوه قرارگیری این آیه در چهار طرف مربع و تکرار متن نماز در داخل مربع به‌صورت کوفی مُعقّلی، درمی‌‌یابیم قوام‌الدین ازطریق محاط‌کردن متن آیه قل کل یعمل علی شاکلته در اطراف مربع؛ مفهوم آیه مزبور را به‌طور عینی به کل مطالب داخل مربع تسری داده و از این طریق، ترجمان بصری مفاهیم خواجه‌عبدالله را در قالب آرایه معماری عینیت بخشیده است.