بررسـی گوناگونی شیـوه‌های اجرای آرایه‌های گچـی قالبی بناهای تاریخی در دوره قاجار شهر یزد، با تکیه بر مطالعه موردی تزیینات محراب شبستان شاهزاده در مسجد جامع کبیر

گچ‌بری، از قدیمی‌ترین شیوه‌های تزیین معماری ایرانی است. در میان شهرهای داعیه‌دار شکوفایی هنرِ گچ‌بریِ ایرانی، شهر یزد پیشینه‌ای برجسته دارد. در ادوار تاریخی این شهر، دوره قاجار، پررونق‌ترین عصر به‌کارگیری گچ در تزیینات معماری آن است. بین شیوه‌های متفاوت آفرینش این هنر، اجرای نقوش با ضخامت بسیار اندک، در نمایی بسیار ظریف و هنرمندانه، روش معمول و متداول این دوره بوده‌است. شواهدی همچون به‌چشم‌نیامدن ردّ ابزار گچ‌بری، وجود طرح‌های تکرارشونده کوچک، اندازه یکسان نقوش بدون کمترین تفاوت و تغییر و اجرای گچ‌بری با ضخامت بسیار کم، اجرای این ?تزیینات را به‌وسیله ابزار گچ‌بری و برش و کنده‌کاری لایه گچ، منتفی?می‌کند. آنچه در بررسی اولیه به ذهن می‌رسد، استفاده از نوعی قالب در اجرای این تزیینات است. از سوی دیگر، به‌نظر?می‌رسد تزیینات یادشده در موارد متعدد باوجود شباهت‌های به‌ظاهر بسیار، با شیوه‌ای متفاوت اجرا?شده‌باشند. ازین‌رو، هدف اصلی این پژوهش، شناسایی تفاوت‌ها و گوناگونی روش‌های به‌کاررفته برای اجرای این نمونه از گچ‌بری‌ها در شهر یزد، دوره قاجار، است. برای شناخت بیشتر روش‌های اجرای این شیوه تزیینی، برای نمونه، تزیینات محراب شبستان شاهزاده در مسجد جامع‌کبیر یزد مطالعه?شد. جهت به‌دست‌آوردن نتیجه مطلوب، از روش‌های آزمایشگاهی و دستگاهی استفاده‌شد. هم‌زمان، تعداد بسیاری از مقالات و منابع مکتوب که غیرمستقیم به این شیوه تزیینی اشاره‌کرده‌‌‌‌‌‌اند نیز، بررسی شدند. مشاهدات بصری و میکروسکوپی از مقاطع سطحی و عرضی نمونه‌های ?تزیینی، شناسایی عناصر تشکیل‌دهنده لایه‌های گچ و بررسی حضور مواد آلی و معدنی احتمالی در ترکیب با گچ، بررسی ساختار بلوری ترکیبات، رفتارانباشتگی و واپاشیدگی آنها و اندازه و ریخت‌شناسی کریستال‌ها، از?جمله نتایج کاربرد دو شیوه جداگانه اجرای آرایه‌های گچی قالبی با قالب پیش‌ساخته، با به‌کارگیری گچ زنده در اجرای تزیینات حاشیه تاق‌نمای محراب و روش قالب مهری با استفاده از گچ نیم‌‌‌‌کشته برای اجرای تزیینات لچکی تاق‌نمای محراب است. ضمن اینکه، به‌کارگیری دو فنّ با ظاهر بسیارمشابه، هم‌زمان در بخش‌های نزدیک‌به‌‌هم در یک اثر تاریخی، هرچند گوناگونی فنون کار را با مصالح گچ در دوره قاجار نشان?می‌دهد لیکن سبب?شده‌است تا در بررسی‌های اولیه، تفاوت‌های این دو شیوه نادیده?گرفته‌شوند.