تاملی در علل توسعه و تخریب اقامتگاه های شاهی میان راهی دوران صفوی با نگاهی بر دولت آباد، علی آباد ریگ و دمبی در شمال اصفهان

اقدامات شهرسازی شاه‌عباس‌اول اوج فعالیت?های عمرانی در سده?های متاخر اسلامی ایران است. یکی از این اقدامات، احداث راه اصفهان ـ فرح?آباد ساری بود. از عناصر شاخص معماری درطول این مسیر اقامتگاه?های شاهی بود که به‌دستور شخص شاه بنا شدند و شاهان این سلسله در سفرهای خود به ‌نواحی شمالی در این منازل میان?راهی اقامت می?کردند.با بررسی و مکان?یابی این اقامتگاه?های شاهی درنواحی شمالی اصفهان این سوال به‌ذهن می?رسد که چرا برخی از این اقامتگاه?ها به‌تدریج توسعه یافتند و به مراکز شهری بزرگ و مهمی تبدیل شدند درحالی?که برخی دیگر از اواخر عصر صفوی کم?کم بلااستفاده، متروک و تخریب گردیدند؟ در این مقاله، ابتدا سه اقامتگاه شاهی دوران صفوی در شمال اصفهان معرفی و ساختار فضایی و بافت پیرامون آنها تحلیل شده است. سپس دلایل تبدیل اقامتگاه شاهی دولت?آباد به شهری بزرگ و موثر در مناسبات فرامنطقه?ای اصفهان و علل عدم رشد و توسعه دو اقامتگاه علی?آباد ریگ و دمبی و تخریب آنها، از منظر باستان?- زیست?بوم? شناسی مورد بررسی قرار گرفته است. روش تحقیق در این مقاله میدانی ـ تاریخی ـ تحلیلی است؛ بدین‌ترتیب که ابتدا مطالعات تاریخی به‌ویژه در سفرنامه?های دوران صفوی و پس از آن صورت گرفته است تا بتوان درباره مسیرهای ارتباطی و منازل میان?راهی آن دوران آگاهی کسب کرد. سپس بررسی پیمایشی به‌روش مکان?نگاری برای شناسایی و ثبت آثار صورت گرفته و یافته?های بررسی پیمایشی میدانی با اطلاعات حاصل از منابع مکتوب (تواریخ، کتب جغرافیایی و سفرنامه?ها) مطابقت داده شده است و اقامتگاه?های مورد اشاره مستندسازی شدند. پس از بررسی میدانی در محل آثار مورد اشاره و مطالعات تاریخی، نگارندگان به تحلیل عوامل اثرگذار بر روند شکل?یابی و تخریب این آثار پرداخته?اند. بر این اساس در فاز مکان?یابی و شکل?گیری این اقامتگاه?ها، متغیرهای بوم?شناختی فضا، ماده و تنوع نقش، اثرگذاری داشته?اند؛ در حالی?که در فاز تخریب، دو متغیر فضا و انرژی دارای بیش‌ترین نقش بوده?اند.