پیدایش بادگیر در خانه های دشت یزد – اردکان

بادگیر در مناطق‌ گرم?وخشک نه?تنها یک عامل برای تنظیم شرایط محیطی که نمادی از معماری‌ این اقلیم است. با توجه به کاربرد آن در تابستان، به?طور کل‌ بادگیرها در جبهه تابستان نشین و برفراز یا در پشت یا کنار ایوان‌ جنوبی خانه?ها مستقر هستند. در شهرهایی چون میبد، عقدا و اردکان‌ که بادگیرها یک?سویه است، همگی رو به?سوی شمال دارند تا باد مساعد شمالی‌ را دریافت کند. هدف این مقاله ردیابی ریشه?های تاریخی‌ بادگیر در معماری خانه‌های دشت یزد- اردکان است. در این بررسی قدیمی‌ترین خانه‌های برپای دشت که تاکنون شناسایی شده‌اند، متون تاریخی و قدیمی‌ترین بناهای یادمانی منطقه مورد استناد قرار گرفته‌اند. در خانه‌های دوره ایلخانی و تیموری (قدیمی‌ترین خانه‌های پابرجا) این حوزه با عنصر بادگیر به‌شکلی که برای ما شناخته شده است، مواجه نیستیم. تشکیلات‌ نسری شامل ایوان رفیع و کم‌عرضی است که در پشت آن‌ اتاق مجلل طنبی قرار دارد. در بناهای غیر مسکونی منطقه نیز، بادگیرها اصیل‌ نبوده و بعدها الحاق شده‌اند. این در حالی است که در متون‌ آن عصر، به‌کرات اشاره شده که افراد سرشناس و متمول، خانه‌ها و عمارات بادگیردار برپا نموده‌اند؛ حتی در متون کهن‌تر نیز به‌وجود بادگیر یا واژه‌های‌ هم‌معنای آن چون بادغر و بادغس و بادغند و ... تاکید شده‌ است؛ با این وجود، حتی در معدود خانه‌های عصر صفویه که دارای بادگیر هستند، بادگیرها در اعصار بعد به بنا اضافه شده است. با وجود این‌که این خانه‌ها نسبت به خانه‌های دوره‌های ایلخانی و تیموری ازلحاظ تناسبات و چیدمان فضاها متفاوت می‌باشند، بادگیرهای آنها اصیل نیست. در خانه‌های دوره‌های زند و قاجار عنصر بادگیر به‌عنوان شاخص و معرف معماری کویر رخ‌نمایی می‌کند و به‌حدی فراگیر است که حتی آسمانه شهرهای منطقه را شکلی‌ ویژه بخشیده است. به‌این ترتیب، از یک‌سو فقدان هرگونه عنصر مستقل معماری تحت عنوان بادگیر در خانه‌های قبل از زندیه و از سوی دیگر تاکید متون بر احداث و وجود بادگیر در خانه‌های مظفری منطقه پرسش مهم این پژوهش است. قدیمی‌ترین بادگیر تاریخ‌دار منطقه مورد مطالعه که در بنایی غیر از آب‌انبار ساخته شده و هم‌عصر خود بناست، بادگیر عمارت دولت‌آباد یزد متعلق به دوره زندیه (سال 1160 ه.ق.) است. به‌جز آن، بادگیرهای اصیل تنها در آب‌انبارهای منسوب به قرون هشتم و نهم هجری دیده می‌شود (مانند آب‌انبار چهارسوق شاهی یزد و آب‌انبار تفت) در حالی‌که در سایر انواع بناهای این دوره بادگیر اصیل دیده نشده است. به‌این ترتیب، شاید بتوان ریشه‌های پیدایش بادگیر را در آب‌انبارها یافت که بعدها به سایر انواع بناها نیز تسری پیدا می‌کند.