پنجره‌ای از گچ و شیشه: میراث فنی ساخت مشبک‌های شیشه‌دار گچی

پژوهش حاضر با هدف شناخت فنی نوعی از پنجره‌های مشبک شیشه‌دار انجام شده که در بررسی‌های پیشین در مورد آن‌ها صحبتی نشده است و در واقع فرضیه‌های بیان شدۀ قبلی برای روشن کردن شیوۀ ساخت این نمونه‌ها کارآمد نیست. بنابر شواهد فنی به دست‌آمده در متن حاضر، این پنجره‌ها مشبک دولایۀ گچی نام‌گذاری شده‌اند. پنجره‌های مشبک گچی شیشه‌دار حداقل از قرن چهارم هجری به این سو در ایران ساخته می‌شده‌اند. اما تمرکز پژوهش حاضر بر ساخت پنجره‌های شیشه‌دار با دو سطح گچی است و با مشاهده و بررسی آزمایشگاهی دو پنجرۀ آسیب دیده تاریخی منسوب به عصر صفوی، روند ساخت این آثار تشریح شده است. این دو پنجره که بزرگترین‌شان ابعاد حدود 3/1 در 1 متر داشت، احتمالاً از خانه‌ای تخریب شده در اصفهان جدا شده و به ادارۀ میراث فرهنگی اصفهان انتقال یافته بودند. در پژوهش حاضر از روش‌های آزمایشگاهی تست‌های شیمی‌تر، ftir، تصاویر fe- sem و آنالیز xrf بر روی نمونه‌ها استفاده شده است. بنابر نتایج این بررسی، در مشبک‌های دو لایۀ بزرگ از قابی چوبی برای استحکام‌دهی در حین ساخت استفاده می‌شده و کار بر روی یک تکیه‌گاه صلب روغن‌خورده انجام می‌شده است. دو لایۀ گچ کم‌آب‌ و پرآب بر روی هم به کار می‌رفته و پس از حصول گیرش اولیه در سطح گچ خطوط اصلی انداخته می‌شدند و گچ اول برداشته می‌شد تا در فضای میان بازوهای ضخیم گچی، به لایۀ دومی برسند. نقوش ظریف‌تر سپس با سوراخ‌کاری در گچ دوم اجرا می‌شدند و مرحلۀ نهایی اتصال شیشه‌های رنگی با ملاط گچ مخلوط با چسب به پشت سوراخ‌ها، پس از برداشت تکیه‌گاه بوده است. بنابر نتایج آزمایش‌ها در پایان اجرا احتمالاً لایۀ روغنی برای کم کردن حساسیت بدنۀ گچی نسبت به رطوبت بر روی کل پنجره زده می‌شد. 

a window made of gypsum and glass: technical heritage of making stucco and glass latticeworks

basing on the archaeological evidences, making stucco and glass latticework windows in iran dates back to the tenth century ad in nishapur. one of the methods for making this kind of windows is making two-layered perforated stucco with colorful glasses, which is the subject of current study based on analysis and observations on two historical stucco and glass windows preserved in the ichto office of isfahan. current study uses optical observation and laboratory tests on two cases of historical two-layered perforated stucco windows to characterize the method of work. wet chemical tests, ftir spectroscopy, fe-sem and xrf analysis used on the samples. results showed the requirement of use of a wooden frame for more stability during forming in big size windows and starting the work on a rigid backing probably covered with oil as release agent. two layers of gypsum mortar used in this process, which one is more watery and mixed with an organic material to slow down the setting process. after pouring mortar and the first phase of setting, stucco master used a compass to draw the main geometric lines. then the first layer removed and the master made finer motifs on the second layer inside the frames made by thicker arms of stucco. the last phase was adhering colorful glasses with a gypsum-adhesive paste on the back of perforated part after removing the rigid backing. coating the window with oil to reduce the vulnerability of gypsum against humidity is a finishing process after setting of mortar. evidence of oil showed in ftir analysis on the extracted samples.