عوامل فضایی احساس معنوی در محیط معماری حرم مطهر رضوی با بهره گیری از رویکرد روان‌شناسی رفتارگرا

«احساس معنوی محیط» تجربه ای ویژه حاصل از حضور در فضاهای قدسی است. درزمینه ی ارتباط بین معماری و مفاهیم معنوی، تحقیق‌های بسیاری صورت گرفته است اما کمتر به بررسی تجربیات معنوی در مواجهه با آثار معماری پرداخته اند. روانشناسی رفتارگرا به واسطه تمرکز بر روی عکس‌العمل مخاطبان، به‌عنوان پاسخ و فضاهای معماری به‌عنوان محرک، بستر مناسبی برای بررسی احساس معنوی محیط است. در این مقاله از طریق مرور ادبیات، ویژگی‌های این احساس شناسایی و سپس از طریق تحلیل عاملی، عوامل فضایی موثر، دسته بندی می‌شوند. پس از تهیه پرسشنامه و سنجش روایی از «نسبت روایی لاوشه» و «شاخص روایی محتوایی» برای تعیین پایایی از روش آلفای کرومباخ استفاده شد. برای تعین حجم نمونه، از طریق روش آسان یا در دسترس تعداد 320 نفر از زائران حرم مطهر امام رضا (ع) در سال 1397 انتخاب‌شده‌اند. یافته ها و نتایج پژوهش نشان می دهد عوامل موثر بر احساس معنوی محیط، در پنج دسته به شرح عوامل عملکردی «مقیاس و تناسب ابعادی، رعایت شان و عملکرد، فضای سکون، فضای مکث، حیاط های وسیع، امکانات رفاهی جانبی و هم‌جواری فضاهای فرهنگی» و عوامل کالبدی «عظمت مقبره، شکوه داخلی مقبره، تدریج افقی اهمیت، سیر از ساده به پیچیده در محور عمودی و افقی، شاخص بودن المان مقبره» و عوامل ایده‌ای «ساماندهی ورودی، انتظام سلسله مراتبی فضا، منع شمایل‌نگاری، انطباق محور حرکتی بر محور معنایی، ابهام در تسلسل فضا، شاخص بودن نورپردازی و موقعیت عناصر نورانی» و عوامل یکپارچگی شامل «تشابه نسبی فضاهای پشت سرهم، کل ‌گرایی، همگرایی فرم و تزئینات» و عوامل فناوری، «مسقف بودن موقت حیاط، سامانه‌های نورپردازی شگفت‌انگیز و شرایط زیست‌محیطی» شناسایی و دسته‌بندی‌شده‌اند.

spatial factors affecting spiritual sense in architectural spaces of the holy shrine of razavi by using behavioral psychology approach

spiritual sense of place is a special experience which results from being in sacred spaces. many researches have been done on the relationship between architecture and spiritual concepts; but only few have put spiritual experiences of being in architectural spaces as their concern. behavioral psychology is a good platform for examining spiritual feeling of the environment by focusing on the reaction of audience as response and architectural spaces as stimulus. this article has studied the characteristics of spiritual feeling of the place in literature review afterwards its effective architectural factors has been classified via factor analysis. the reliability of the questionnaire has been measured by cronbach’s alpha method. in order to determine the sample size, through easy or accessible method, 320 pilgrims of the holy shrine of razavi were selected in year 2019. findings show factors affecting the spiritual feeling of the place include five categories which are functional factors(scale and dimensional proportions, respect for dignity and performance, quiet place with no attraction, temporary standing space, large courtyards, ancillary facilities and proximity of cultural spaces), physical factors(the grandeur of the tomb, the inner glory of the tomb, the gradual horizontal change of importance, the gradual change from simple to complex in the vertical and horizontal direction, the monumentalizing of the tomb element), factors of the idea(entrance arrangements, hierarchical arrangement of space, iconography, alignment,  movement in the direction of meaning, ambiguity in the sequence of space, the specificity of lighting and the position of light elements), integrating factors(relative similarity of consecutive spaces, unity of form, convergence of forms and decorations) and technological factors(temporary roofing of the courtyard, amazing lighting systems and regulation of environmental comfort conditions) which have been identified and categorized.