بررسی اصول و مقولات مربوط به جهان معماری در کتاب نزهت‌نامه علایی

منابع کهن فارسی، از زمره‌ مهم‌ترین منابع برای شناختن معماری گذشته‌ ایران به شمار می‌روند. از جمله‌ این متون، کتاب نزهت‌نامه علایی اثر شهمردان‌بن ابی‌الخیر است که در سال‌های پایانی سده‌ پنجم هجری تالیف شده است. این کتاب، دایره‌المعارفی از علوم رایج در آن روزگار است و شامل موضوعات متنوعی چون؛ اقسام حیوانات، نباتات، جواهر، حساب، نجوم، هنرهای دستی و ... می‌شود. موضوع این مقاله، استخراج، دسته‌بندی و بررسی اصول و مقولاتی در کتاب نزهت‌نامه است که به کار مباحث نظری معماری می‌آیند. تحقیق با روش تفسیری و به شیوه‌ قرائت و فهم و تفسیر کتاب نزهت‌نامه به‌ واسطه‌ خود متن انجام شده است؛ لذا محور این تحقیق، کتاب نزهت‌نامه بوده و فقط برای شناخت بیشتر و استدلال بهتر به منابع درجه دوم رجوع شده است. محصول این پژوهش در سه باب سامان یافته است؛ باب اول، به زمینه و زمانه‌ کتاب اختصاص دارد و در آن مختصری از جایگاه نزهت‌نامه و نویسنده‌ آن طرح شده است. در باب دوم، اصول غالب کتاب راجع به جهان و انسان مطرح و دسته‌بندی می‌شوند. این اصول، مبانی برای باب سوم وضع می‌کنند که اصول مستخرج از کتاب راجع به معماری هستند، شامل؛ شان معماری، کشف حکمت‌ها و معانی، مراعات وقت، شناختن طبایع و اعتدال، هماهنگی صورت و معنای نیکو. مطابق جهان نزهت‌نامه، معماری در زمره‌ صناعات شریف است. معمار لازم است بر وقت‌های سعد و نحس و طبایع مختلف در کار خود واقف باشد، بر فنون کار خویش مسلط باشد تا بتواند بنایی نیکو برآورد، در پی حکمت‌ها و معانی باشد و سعی کند اصل اعتدال را در معماری به‌جا آورد.

a study of the principles and categories related to the world of architecture in the book of nuzhat nama-yi ala’i

ancient persian sources are among the most important sources for understanding the past architecture of iran. from mong these texts is the of book nuzhat nama-yi ala’i by shah mardan ibn abi al-khayr, which was written in the last years of the fifth century ah. this book is an encyclopedia of common sciences of that time and includes various subjects such as animals, plants, jewelry, arithmetic, astronomy, handicrafts, etc. the subject of this article is the extraction, categorization and study of principles and categories in the book of nuzhat nama, which is used for theoretical discussions of architecture. the research has been conducted adopting the interpretive method and in the way of reading, understanding and interpreting the book of nuzhat nama through the text itself, so the focus of this research is the book of nuzhat nama and only secondary sources have been referred to for more knowledge and better reasoning. the findings of this research has been organized in three chapters. the first chapter is dedicated to the context and time of the book and in it a brief outline of the position of nuzhat nama and its author is outlined. in the second chapter, the dominant principles of the book about the world and man are discussed and categorized. these principles lay the foundations for the third chapter, which are the principles extracted from the book on architecture, including: the dignity of architecture, the discovery of wisdom and meaning, the observance of time, the knowledge of nature and moderation, the harmony of form and good meaning. according to the world of architecture, architecture is one of the noble crafts. the architect needs to be aware of the times of misfortune and different natures in his work, to master the techniques of his work in order to be able to estimate a good building, to seek wisdom and meanings, and to try to implement the principle of moderation in architecture.