مقایسه‌ تطبیقی تناسبات حاکم بر معماری کاروانسراهای حیاط‌دار مناطق مرکزی ایران در دوره‌های صفویه و قاجاریه

کاروانسراها از جنبه کارکردی، جایگاه مهمی در تاریخ معماری ایران دارند و عمده تحقیقات، معطوف به ویژگی‌های عملکردی آنها بوده است. با این حال، این گروه از بناها نیز حاوی خصوصیات زیبایی‌شناسانه است. سنجش زیبایی در دو بعد حجم کلی ساختمان و تزئینات در کاروانسراها قابل بررسی است. در این راستا، پژوهش حاضر به مقایسه تطبیقی تناسبات حاکم بر کاروانسراهای حیاط‌دار مناطق مرکزی ایران در دوره‌های صفویه و قاجاریه پرداخته است. در این مقاله، گردآوری داد‌ه‌ها از طریق اسناد کتابخانه‌ای و اسنادی صورت گرفته و تحلیل داده‌ها با استفاده از روش‌های تحلیل آماری و نرم‌افزار‌های آماری spss و r انجام شده است؛ بدین صورت که برای بررسی فرضیه سنجه تشابه تناسبات حاکم بر کاروانسراهای حیاط‌دار مناطق مرکزی ایران در دوره‌های صفویه و قاجاریه،‌ 12 نمونه از دوره قاجاریه و 12 نمونه از دوره صفویه به روش نمونه‌گیری خوشه‌ای از نقاط مختلف انتخاب شده و پس از اندازه‌گیری ابعاد هر کدام از نمونه‌ها، نرمال بودن داده‌ها با استفاده از آزمون کولموگروف-اسمیرنف مورد تایید واقع شد. در ادامه با توجه به نرمال بودن داده‌ها، از آزمون لون و t با دو نمونه مستقل، برای بررسی نهایی فرضیه‌های پژوهش استفاده شده است. پس از انجام آزمون‌های مذکور، با توجه به اینکه میزان سطح معناداری برای متغیرها و تناسبات مورد بررسی در سطح اطمینان95  %، از 05/ بیشتر بوده، لذا فرضیه تشابه تناسبات حاکم بر کاروانسراهای حیاط‌دار مناطق مرکزی ایران در دوره‌های صفویه و قاجاریه مورد قبول واقع شده است. یافته‌ها نشان می‌دهند که در شکل‌یابی کاروانسراهای صفوی و قاجار، تداوم و پیوستگی در تناسبات کالبدی دیده می‌شود. 

a comparative analysis of architectural proportions of caravanserais with courtyards in the center of iran during the safavid and qajar eras

due to the type of function, caravanserais are considered as important buildings in iranianarchitecture. research has mostly examined their functional features but caravanserais alsohave aesthetic aspects. aesthetic analysis can be examined in two aspects: the body of thebuilding and their decoration. as such, based on the importance of caravanserai architecturein the history of iran, it is necessary to be aware of the developments related to the proportionsof these building in different historical periods. in this regard, in order to find out the evolutionof proportions of iranian caravanserais, the proportions of caravanserais in the central parts ofiran during the safavid and qajar eras have been compared. in this research, data collectionwas conducted through library research as well as examining numerous articles publishedin scientific journals, and data analysis was performed using statistical analysis methods,adopting r and spss software. in order to investigate the hypothesis of similarity ordissimilarity of the proportions of caravanserais in central areas of iran during the safavid andqajar eras, 12 samples from the qajar era and 12 samples from the safavid era were selectedby cluster sampling from different locations. after measuring the dimensions of each sample,the normality of the data was evaluated using kolmogorov-smirnov test. finally, the datawere verified to be normal. then, due to the normality of the data, a parametric statistical test(levene’s test for equality of variances and t-test) was used to finalize the test hypotheses. atthe end, after performing the aforementioned test, considering that the significance level forthe variables and proportions examined at the confidence level of %95, was more than .05, thehypothesis of similarity of proportions of central iranian caravanserais during the safavid andqajar eras was accepted. based on the obtained results and considering that numerous textsand articles refer to the safavid era as the golden age of the establishment of caravanserais iniran, during the qajar era, the construction of caravanserais in the central regions of iran alsoutilized the same pattern of proportions used in safavid caravanserais.