بررسی ساختار مساجد سنتی، معاصر و پس از انقلاب اسلامی با روش نحو فضا (نمونه مورد مطالعه: مسجد جامع اصفهان، مسجد دانشگاه تهران، مسجد الغدیر، مسجد شهرک غرب)

در شهرهای اسلامی، مساجد، جایگاه ویژه‌ای را به خود اختصاص داده‌اند. مسجد از دیرباز، به‌عنوان عنصری اساسی در جامعه بشری و به صورت‌های گوناگون مطرح بوده است. این پژوهش بر آن است تا با بررسی معماری مساجد سنتی، به معرفی برخی از نگرش‌های موفق ارتباطات فضایی در مقیاس معماری مساجد امروزی بپردازد. در نگرش نحو فضا، با استفاده از سه شاخص ارتباط 1، هم‌پیوندی 2 و عمق 3، به بررسی ویژگی‌های فضایی نمونه‌ها پرداخته می‌شود؛ لذا هدف از این پژوهش، بررسی و شناخت ارتباط‌های فضایی در معماری مساجد سه دوره سنتی4، معاصر5 و بعد از انقلاب اسلامی6 است. روش کار در بخش اول، به روش توصیفی تحلیلی و جستجو در ادبیات پژوهش و در بخش دوم، به روش تحلیل الگوها و مقایسه تطبیقی بوده و از طریق روش آزمایشی (تحلیل الگوی فضایی) در نرم‌افزار space syntax7 ، پلان چهار مسجد در سه دوره ذکرشده، مورد آنالیز قرار گرفته است. نتایج نشان می‌دهند که سازمان‌دهی مرکزی با بهره‌گیری از حیاط مسجد جامع اصفهان با الگوی ارتباط فضایی (فضا در درون یک فضا)، در مقایسه با سه مسجد دانشگاه تهران (مجموعه‌ای/ فضای مشترک بین دو فضا)، مسجد شهرک غرب (مجموعه‌ای/ فضای متداخل) و مسجد الغدیر (خطی/ فضای مجاور)، از لحاظ ارتباط بیشتر است و در مقایسه با جانمایی ریزفضاها در سازمان‌دهی مسجد جامع اصفهان، ارتباطات در حیاط با سایر فضاها بیشتر هستند. همچنین، هم‌پیوندی فضاها در مسجد جامع اصفهان با توجه به بالا بودن آن، میزان یکپارچگی و دسترس‌پذیر بودن فضاها را بازگو می‌کند. در رابطه با شاخص عمق در هر چهار مسجد، فضاهای خدماتی، دارای بیشترین عمق و دید نسبت به فضای اصلی مسجد (حیاط/ ورودی و گنبدخانه) هستند. این کیفیت در پلان هر چهار مسجد، با کیفیت‌های مختلف سازمان‌دهی شده است.

Investigating the Structure of Traditional, Contemporary and Post-Islamic Revolution Mosques via the Method of Space Syntax (Case Study: Jameh Mosque of Isfahan, University of Tehran Mosque, Al-Ghadir Mosque, Shahrak-e Gharb Mosque)

In Islamic cities, mosques have a distinct place. The mosque has long been considered as an essential element of human society in many ways. This study aims to introduce some of the most successful attitudes of spatial communication in today rsquo;s mosque architecture scale by examining the architecture of traditional mosques. In space syntax approach, using the three indices of ldquo;connectivity rdquo;, ldquo;integration rdquo; and ldquo;depth rdquo;, the spatial characteristics of the samples are investigated; therefore, the objective of this study is to investigate and identify the spatial relationships in three traditional, contemporary and postIslamic Revolution mosque architectures. The research methodology in the first part is descriptiveanalytical and searching the related literature and in the second part via the pattern analysis and comparative comparison and the plan of four mosques in the three mentioned periods are analyzed, through the experimental method (space pattern analysis) in the software ldquo;Space Syntax rdquo;. The results show that central organization in the courtyard of Jameh Mosque of Isfahan with spatial communication pattern (space within one space) is more in terms of communication compared to three mosques of Tehran University (complex/shared space between two spaces) and Shahrake Gharb (complex/overlapping space) and AlGhadir mosque (linear/adjacent Space) and compared with the placement of micro spaces in the organization of Jameh Mosque of Isfahan, the connections in the courtyard is more than other spaces. Also, the interconnection of spaces in Jameh Mosque of Isfahan reflects the level of integration and availability. In terms of depth index in all four mosques, service spaces have the greatest depth and visibility compared to the main space of the mosque (courtyard/ entrance and dome). This quality is organized in the plan of all four mosques with different qualities.