مطالعه تطبیقی تزئینات هندسی محراب‌های گچ‌بری دوره سلجوقی با محراب‌های گچ‌بری دوره ایلخانی در ایران

تزئینات هندسی، از جمله تزئینات پرکاربرد در هنر اسلامی بوده که به‌تنهایی و گاه در تلفیق با سایر نقوش یا کتیبه‌ها استفاده شده‌اند. محراب‌های گچ‌بری قرن ششم تا اواسط قرن هشتم هجری مقارن با عصر سلجوقی و ایلخانی نیز از جمله آثاری بوده که علاوه بر تزئینات متنوع گیاهی و انواع کتیبه‌ها، با تزئینات هندسی متنوع و زیبایی آراسته‌ شده‌اند. این پژوهش، با هدف معرفی و مقایسه انواع تزئینات هندسی به‌کار رفته در محراب‌های گچ‌بری قرون مذکور؛ از حیث تنوع، تداوم یا تکرار آنها و محل کاربرد آنها در بخش‌های مختلف محراب‌ها، شکل گرفته است. در راستای دست‌یابی به این هدف، پرسش اصلی این پژوهش چنین است؛ تزئینات هندسی موجود در محراب‌های گچ‌بری اوایل قرن ششم تا اواسط قرن هشتم هجری کدام بوده و چه شباهت‌ها و تفاوت‌هایی در این گروه از تزئینات به‌لحاظ نوع نقوش و محل کاربرد آنها در اجزای مختلف محراب‌های عصر سلجوقی و ایلخانی وجود دارند؟ روش یافته‌اندوزی، بر اساس پژوهشی میدانی (عکاسی طرح خطی1) و با استناد به منابع مکتوب انجام شده که به روش تاریخی تطبیقی، به تحلیل داده‌های به‌دست آمده از نمونه‌های مطالعاتی می‌پردازند. نتایج حاصله، که از بررسی 40 محراب گچ‌بری تاریخ‌دار یا منسوب به اوایل قرن ششم تا اواسط قرن هشتم هجری (دارای تزئینات هندسی) به‌دست‌ آمده، حاکی از آن هستند که در هر دو دوره، بیشترین درصد را گره‌هایی بر پایه عدد مبنای2 شش از قبیل؛ گره‌های شش و شمسه ، شش و سه پری گردان و ... به خود اختصاص داده که غالباً در نیم ستون‌ها و دیوارهای روبرو یا جانبی محراب‌های گچ‌بری قرار دارند. استفاده از طرح‌های هندسی3؛ زیگزاگی، زنجیرمانند و حصیری نیز به‌دفعات در حاشیه‌های باریک تکرار شده است؛ اما از جمله بارزترین تفاوت‌های موجود در تزئینات هندسی محراب‌های دوره ایلخانی، می‌توان به کاربرد بیشتر گره‌ها به‌لحاظ کمیت، تلفیق نقش‌مایه‌های گره با نقوش (گل، برگ) و شکل‌های هندسی ساده و استفاده از طرح‌های هندسی پُرکارتر و متنوع‌تر در حاشیه‌های باریک، اشاره نمود.

The Comparative Study of Geometric Ornaments of Plaster Mihrabs Created during Seljuk Period versus the Ones Created during Ilkhanid Period in Iran

The geometric decorations are among the most widely used decorations in Islamic art, which have been used alone and sometimes in combination with other motifs or inscriptions. The plaster Mihrabs related to 6th to the mid8th century AH, coincided with the Seljuk and ILKhanid eras, are among the works that in addition to various plant decorations and inscriptions, are decorated with various geometric and beautiful ornaments. The goal of this research is to introduce and compare different kinds of geometric ornaments used in the plaster Mihrabs of the mentioned centuries in terms of diversity, constancy or repetition and place of application in different parts of the Mihrabs. Therefore, the main question of this research is arisen as follows: What are the geometric ornaments of the plaster Mihrabs made between the 6th to the mid8th centuries AH and what are their similarities and differences in terms of the type of designs and their place of application in different parts of the Mihrabs made during the Seljuk and ILKhanid eras? The data was collected through field research, i.e. photography, and linear designing of the images, referring to the written resources and was analyzed through a comparativehistorical method. The results, obtained from studying 40 plaster Mihrabs made during the mentioned periods shows that in both eras, the majority of ornaments are composed of numerical knots on the basis of six, like ldquo;six and roundel rdquo;, ldquo;six and three rounding fairies rdquo;, etc. that are mostly seen on the halfcolumns and opposite or side walls of the plaster Mihrabs. The geometric, zigzag, chain and wickerlike designs have been repeated frequently along the narrow margins. The most significant differences of the Mihrabs made during ILKhanid dynasty in terms of geometric ornaments are using more knots, simple geometric figures, more detailed and diverse geometric designs along narrow margins and combinations of knots with motifs (flower and leaf).