دفاتر مالی در نظام دیوانسالاری عصر صفوی

هر دولتی برای نظامند شدن امور مالی خود نیاز دارد تا از یک تشکیلات منظم و مکتوب پیروی کند تا بر اساس آن بتواند درآمدها و هزینه‌های کشور را ساماندهی نماید. دولت صفوی نیز برای این مهم مناسبات مالی را طرح‌ریزی کرد که توسط مستوفی‌الممالک و دفترخانه به اجرا درمی‌آمد و موارد مربوط به آن در دفاتر مالی نوشته می‌شد. شناسایی و معرفی این دفاتر و نقش و کارکرد آن در دیوان ازجمله اهداف این تحقیق است. مهم‌ترین مسئله این تحقیق شناسایی و ارزیابی عنصر تداوم در تشکیلات اداری دوره صفویه در بخشی از حوزه فرایندها و کارکردها یعنی دفاتر مالی  است. که ازجمله مهم‌ترین ارکان در حوزه فرایندهای مالی محسوب می‌شدند. در این پژوهش تلاش شده است تا با روش توصیفی تحلیلی تطبیقی و در حوزه مطالعات کتابخانه‌ای، این دفاتر معرفی و میزان اقتباس تشکیلات اداری صفویه از دوره‌های پیشین و در حوزه کارکرد این دفاتر شناسایی و ارزیابی شود. اتکا اصلی این پژوهش، بر رسایل مربوط به سیاق و دفاتر مالی تشکیلات اداری آستان قدس رضوی در عصر صفوی است. یافته‌های این بررسی نشان می‌دهد که تشکیلات اداری صفویه حداقل در حوزه کاربرد و چگونگی کارکرد این دفاتر عمدتاً از دوره پیشین اقتباس کرده است و عنصر تداوم در این حوزه کاملاً آشکار است. در این حوزه سه دفتر اصلی روزنامچه، اوارجه و توجیهات حداقل از قرن چهارم تا پایان صفویه و نیز – به اتکای داده‌های موجود تا سال‌ها پس از صفویه از دفاتر اصلی مالی بودند که تقریباً با همان کارکرد در دوره صفویه وجود داشتند. بااین‌حال برخی تغییرات در این فرایند در حوزه عناوین دفاتر و محتوای آنان به‌خصوص در مورد دفاتر غیر از دفاتر سه‌گانه فوق صورت گرفته است.