ورود سلجوقیان به خراسان و مسئله «محنت» شافعی - اشعری‌های نیشابور

سلجوقیان به‌عنوان حامیان و حافظان «اهل سنت و شریعت» از بدو استقرار در قدرت سیاسی در پی نبرد دندانقان (431ق.)، تعاملات پرفراز و نشیبی با فرق و مذاهب مختلف اهل سنت و شیعه داشتند. تنش و رویارویی حنفیان نیشابور با اشعری‌ها به‌عنوان یکی از جریان‌های کلامی متعلق به مذهب شافعی و لعن و تکفیر ابوالحسن اشعری و تبعید تعدادی از علمای شافعی مستقر در نیشابور ازجمله بحران های سیاسی مذهبی مهم و چالش‌برانگیز در مراحل نخستین استقرار سلجوقیان در خراسان بود. امری که ناشی از بر افتادن غزنویان و به‌هم خوردن معادلات حضور و نقش‌آفرینی پیروان مذاهب شافعی و حنفی در بدنه نظام سیاسی مستقر در خراسان بود. طبقات‌نویسان شافعی عصر سلجوقی تنش شافعی حنفی در نیشابور را به‌عنوان یک «محنت» و مصیبت مذهبی فراگیر و عظما برای علما و پیروان مذهب شافعی در گستره شهرهای جهان اسلام عنوان کرده‌اند؛ درحالی‌که مکان جغرافیایی و زمان وقوع این رویداد محدود به نیشابور و سه سال بیشتر نبود. همچنین علی‌رغم اینکه این واقعه در ظاهر به‌عنوان تنش و بحرانی مذهبی نشان داده می‌شود، اما بیش از اختلافات کلامی و اعتقادی و رقابت‌های مذهبی برخاسته از آن، رقابت‌های سیاسی نخبگان مذاهب و تلاش آنها برای حضور در عرصه نظام سیاسی سلجوقی نقش تعیین‌کننده‌ای در وقوع این حادثه داشته است. با عنایت به آنچه مطرح شد، در پژوهش حاضر تلاش شده است با رویکردی انتقادی به روایات منابع تاریخی و بازتاب آن در تحقیقات برخی محققان، ابعاد و گستره بحران تنش و درگیری بین شافعی اشعری‌ها و حنفیان نیشابور، در ارتباط با نقش عامل رقابت‌های سیاسی نخبگان این مذاهب و سیاست‌های حکومت سلجوقی در استفاده از چنین وضعیتی مورد تحلیل و ارزیابی قرار گیرد.

The arrival of Seljuks at Khorasan and the sufferings of Nishapurian Shafi'is Ash'aris

Abstract Since the establishment of the political power and after the war of Dandanaqan (431 BC.), Seljuks as supporters and protectors of quot;Sunni and Shariahquot; had challenging relations with different sects of Sunni. The Nishapurian Hanafis’ tension and dissension with Ash#039;aris, as one of the Shafi#039;i religion’s theology streams, as well as the cursing and excommunicating of AbulHasan Ash#039;ari and deporting a number of Shafi#039;i scholars in Nishapur, were among the most important and challenging politicalreligious crises in the early stages of the establishment of the Seljuks in Khorasan. The tension was the result of the fall of Ghaznavids and the disturbance of the role and presence equations of the followers of Shafi#039;i and Hanafi schools in the body of the political system in Khorasan. Shafi#039;i developers classes (tebeqatnevisan) in Seljuk era considered Hanafi Shafi#039;i  tensions in Nishapur as a quot;hardshipquot; and a pervasive religious catastrophe for the scholars and followers of the Shafi#039;i school throughout the Muslim world; while the geographical location and time of the event was limited to Nishapur and not exceeded three years. Although this incident was introduced as a religious tension and crisis, more than the theological and ideological differences and consequently religious competitions, the political competitions of the religious elites in their attempt to participate in the political system of Seljuk played a decisive role in this event. With regard to what has been said earlier, this study tried to critically analyze and evaluate the various dimensions of Ash#039;ari Shafi#039;i’s and Hanafi’s crisis and tension in Nishapur in relation to the role of the political competitions of the elites of these schools and the policies of Seljuk government in taking the advantage of such situation, relying on the historical traditions and their reflections in the works of some researchers.