بررسی تحول مولفه‌های هویت ملی از منظر اندیشه سیاسی در ایران (از اسکندرغاصب تا اسکندر ذوالقرنین)

چکیدهاسکندر مقدونی به عنوان برجسته‌ترین دشمن ایران زمین سهم مهمی در ادبیات حماسی فارسی دارد. پرداخت جامع و مفصل فردوسی، داراب نامه‌ی طرسوسی، داراب نامه‌ی بیغمی و ده‌ها متن دیگر به زندگی و کارهای او، بخشی از این سهم را شامل می‌شود. اما این شخصیت تاریخی که درکشورگشایی و نظامی‌گری به اسطوره‌ای درادبیات ملل بدل شده، در ادبیات فارسی جایگاهی دوگانه دارد؛ رویه‌ی نخست آن مربوط به متونی است که عمدتاً پیش از قرن ششم تالیف شده‌اند و سرآغاز آنها هم به دوران پیش از اسلام باز می‌گردند. در این متون اسکندر گجسته یا ملعون در مقام دشمن قرار دارد، از سوی دیگر، برای توجیه بخشی از اندیشه‌ی سیاسی ایرانیان باستان، وی به نوعی به نسل دارا (آخرین پادشاه کیانی) متصل می‌شود. در رویه‌ی دوم که شاخص‌ترین تجلی آن در آثار نظامی گنجوی است، شخصیت اسکندر تحولی عظیم پیدا می‌کند. حکیم گنجه در دو اثر عرفانی خود: شرفنامه و اقبالنامه از اسکندر غاصب، عارفی پیامبر گونه می‌سازد که البته در جهان گشایی هم ید طولایی داشته است. در این مقاله ، تحول شخصیت اسکندر با توجه به نقش آن در حیات سیاسی ایران، ازمنظر هویتی بررسی شده و نقش دوگانه آن در ادب فارسی، در نسبت با خرد سیاسی ایرانیان سنجیده می‌شود.