مساله راه حج در مناسبات حکومت‌های شرق و غرب ایران ( از غزنویان تا صفویه)

چکیدههمچون امروز، در جهان گذشته نیز توسعه‌طلبی دولت‌ها معمولاً نیازمند توجیهاتِ مشروعیت بخش بود. این توجیهات بیش از آنکه بازتاب همه واقعیت باشد بهانه و دستاویز بود. در آن روزگاران یکی از مهم‌ترین بهانه‌های توسعه طلبی حکومت‌ها دستاویزهای دینی بود. از جمله در میان حکومت‌های مسلمان نیز معمولاً برای افزایش قدرت و قلمرو، گسترش دین و برپایی احکام آن یکی از مهم‌ترین بهانه‌ها به شمار می‌آمد. انجام فریضه جهاد برای گسترش دین اسلام اصلی‌ترین مستمسک مسلمانان برای کشورگشایی در سرزمین‌های غیر اسلامی بود. امّا آنگاه که برخی از این گونه حکومت‌ها می‌خواستند در درون سرزمین‌های اسلامی و علیه دیگر رقیبان مسلمان خود دست به توسعه‌طلبی بزنند، از آنجا که حکم جهاد کاربرد چندانی برای لشکر کشی در درون دارالاسلام نمی‌توانست داشته باشد، تلاش برای برپاداشتن برخی دیگر از احکام دین را دستاویز خود می‌کردند. یکی از این دست بهانه‌ها، تلاش برای کمک به انجام فریضه حجِ اتباع خود بود. از آنجا که پیش نیاز انجام چنین فریضه‌ای امنیت راههای گذر حاجیان از سرزمین خود تا مکه و مدینه بود، دولت‌های مسلمان همواره یکی از وظایف خود را برقراری چنین امنیتی می‌دانستند و به همین بهانه و در واقع برای توجیه توسعه‌طلبی خود، در قلمرو همسایگان دست به دخالت و کشورگشایی می‌زدند. در ایران به نظر می‌رسد دولت‌های مسلمان شرق ایران بیشتر به این بهانه دست یازیده باشند. چه حاجیان سرزمین آنان بودند که برای انجام حج باید از مرکز و غرب ایران گذر می‌کردند. طرح چنین ادّعاهایی در تاریخ ایران بعد از اسلام، گویا از روزگار غزنویان آغاز و تا میانه‌های روزگار صفویه ادامه یافته است. در این نوشته تلاش شده است روند طرح این ادّعاها از سوی دولت‌های مستقر در شرق ایران در مناسباتشان با دولت‌های مرکز و غرب ایران در دوره یادشده بررسی شود. از این روی این یک مطالعه طولی و تا اندازه‌ای مقایسه‌ایست و سعی می‌کند چگونگی زنده بودنِ یک ادّعا را در طول چند دوره از تاریخ ایران نشان دهد.