تازیانۀ خداوند و اضطراب تاریخ: تاریخ‌ نگاری ادبیات سکوت در امپراتوری مغول

حملات مغولان به جهان اسلام در 619ه.ق، تاثیرات ساختاری و فکری درازدامنه‌ای را بر جای گذاشت، و در نوع خود، نخستین حملاتی بود که مسلمانان را به طور مستقیم به اندیشیدن پیرامون مسئلۀ سلطۀ کفر و وضعیت زیستن تحت یک حاکمیت سیاسی کافر واداشت. همین نکته، یعنی بی‌سابقه بودن رخداد حملۀ کفر، سنت تاریخ‌نگارانه و اندیشمندانۀ مسلمان‌ها را تهی از تبیین‌های نظری مناسبی ساخته بود که می‌توانست در هنگام حملۀ مغولان به کمک آنان برآید. در نبود چنین سنت پیشینی، اندیشمندان تاریخ‌نگار مسلمان دست کم در چهار دهۀ نخست، نتوانستند فهم روشن‌شدۀ دقیقی از وضعیت شکست ارائه دهند. مسئله‌ای که مقالۀ حاضر به دنبال بررسی آن است، واکاوی واکنش‌های فکری و تاریخی طرح‌شده با تاکید بر آثار تاریخ‌نگاری اولیه در چهار دهۀ نخست است. یافته‌های مقاله نشان می‌دهد که پدیداری هیمنۀ اضطراب سلطۀ کفر مغولان، ادبیات اولیۀ مسلمانان را در تمایلی از «سکوت»ی نسبت به واکاوی عقلانی واقعیت فرو برده بود. این سکوت بدان معناست که پرسشگری آگاهانه و عقلانی از علل شکست با ارجاع به طرحی الهی که در آن عاملیت انسانی از مسلمانان زدوده شده بود، به تعویق انداخته می‌شد، و از این طریق، با برجسته کردن قدرت خداوند در تعذیب مردم گناه‌کار مسلمان، به تولید نوعی آرامش ساختگی می‌پرداخت که می‌توانست در برابر اضطراب مهلک شکست به کار آید. مقالۀ حاضر با رویکرد توصیفی‌ تحلیلی و روش تاریخی در پی صورت‌بندی کردن چیزی است که آن را ادبیات سکوت می‌خواند.

the scourge of the lord and the anxiety of history: the historiography of the literature of silence in the mongol empire

the mongol invasion of the islamic world had profound structural and intellectual impacts. what set the mongol conquests apart was that they forced muslims to confront the issue of living under kafir rule and the implications of being governed by a non-muslim political authority. the unprecedented nature of this new reality left islamic historiography and intellectual traditions without effective theoretical frameworks to interpret the invasion by kufr. during the first few decades following the invasion, muslim historians and thinkers struggled to provide a coherent explanation for this phenomenon. the central question of this study arises here: how did muslim historians and thinkers react theoretically and historically, particularly in early historiographical works? the findings suggest that the shock of mongol dominance led to a state of silence in early islamic literature, wherein the analysis of the causes behind the defeat was delayed. this silence was created by framing the events within a divine scheme that removed human agency and responsibility from the equation. by doing so, it provided a sense of inner peace and alleviated the anxiety generated by the defeat. this paper seeks to define what can be termed “the rhetoric of silence.”