مطالعۀ تطبیقی مسجد جامع یزد و مسجد مظفریه (مسجد کبود) تبریز برای شناخت وجوه افتراق و اشتراک معماری تیموری و ترکمانی

با وجود شکل ‌گیری مسجد جامع یزد در دوره‌های مختلف تاریخی، بسیاری از صاحب‌نظران آن را از آثار مشهور دورۀ تیموری می‌دانند. هم‌زمان با دورۀ تیموری، در غرب و مرکز ایران، حکومت ترکمانان قره‌قویونلو حاکم بود و مسجد مظفریه تبریز مهم‌ترین اثر از این دوره است. منابع کمی در مورد وجوه تمایز معماری ترکمانی و معماری تیموری وجود دارد و بسیاری معماری ترکمانی را در زیرمجموعه معماری تیموری معرفی نموده‌اند. هدف این تحقیق مقایسۀ تطبیقی مسجد مظفریۀ تبریز و مسجد جامع یزد است تا وجوه افتراق و اشتراک معماری تیموری و ترکمانی از این طریق به‌دست آید. این پژوهش از نوع پژوهش‌های نظری است و منابع موردنیاز برای توصیف و تحلیل تاریخی از مکتوبات تاریخی، سفرنامه‌ها و مقالات مرتبط، و اطلاعات موردنیاز برای تحلیل‌های معماری از مقالات مرتبط و مطالعات میدانی دو مسجد به‌دست آمده‌است. نتایج پژوهش تشابه ساختار و پلان گنبدخانه مسجد مظفریه و مسجد جامع یزد را نشان داد؛ درعین‌حال سلسله‌مراتب ورودی-شبستان -گنبدخانه در مسجد مظفریه نسبت به سایر بناهای تیموری منحصربه‌فرد است. در تزئینات مسجد مظفریه غلبه تزئینات گنبدخانه با کاشی‌کاری معرق و ترکیب کاشی‌های معرق طرح اسلیمی محاط در اشکال هندسی با رنگ زمینۀ لاجوردی و آجر است که نشان‌دهندۀ اوج این هنر در معماری ترکمانی نسبت به تیموری است. در مسجد جامع یزد با وجود حضور کاشی معرق در ابعاد کمتر و طرح‌های هندسی‌تر، کاشی‌کاری معقلی به‌صورت خطوط بنایی و طرحهای هندسی با رنگ غالب فیروزه‌ای-نخودی در گنبدخانه اولویت دارد.

a comparative study of yazd jame mosque and tabriz mozaffariyeh mosque (kabud mosque) to identify the distinctions and commonalities in timurid and turkmen architecture

despite the construction of jameh mosque in yazd during various historical periods, many scholars consider it as one of the renowned works from the timurid era. concurrent with the timurid era, the qara-qoyunlu turkmen ruled in the west and central iran, and the mozaffariyeh mosque in tabriz became the most significant work from this period. there are few sources highlighting the distinctive aspects of turkmen and timurid architecture, with many categorizing turkmen architecture as a subset of timurid architecture. the objective of this comparative study is to analyze and compare the mozaffariyeh mosque in tabriz and the jameh mosque in yazd to identify the differences and commonalities in timurid and turkmen architecture. this research is theoretical, relying on historical writings, travelogues, and relevant articles for historical descriptions and analysis. architectural analysis draws on related articles and field studies of the two mosques. the research results indicate structural and dome plan similarities between the mozaffariyeh mosque and the jameh mosque in yazd. however, the hierarchy of entrance-shabestan-domed in the mozaffariyeh mosque is unique compared to other timurid structures. mozaffariyeh mosque’s decoration predominantly features mosaic tilework and a combination of glazed tiles with islamic geometric patterns set against a lapis lazuli and brick background, showcasing the pinnacle of turkmen art in architecture compared to the timurid era. in contrast, jameh mosque in yazd, with less extensive mosaic tiles and more geometric designs, prioritizes mosaic tilework in linear patterns and geometric designs with a dominant turquoise- beige color in its dome.