زمینه‎های ایجاد، عملکرد و دگرگونی‎های منصب سرداریِ خراسان در دوره متاخّر صفوی

اگرچه صفویه ساختار اداری حکومت‎های پیشین را اخذ کردند؛ لیکن با توجّه به دگرگونی‎ها و تحوّلات کوچک و بزرگی که خود در پی آن بودند، در این ساختار نیز دگرگونی‎ها و تحوّلاتی پدید آوردند؛ ازجملۀ این تغییرات، ایجاد منصبی نوین در امور نظامی ایالت خراسان و سرزمین‎های پیرامون آن به نام منصب «سرداری خراسان» بود. این منصب در دورۀ شاه‎صفی به دیگر مناصب نظامی افزوده شد و تا پایان حکومت صفوی، بخش بزرگی از امور نظامیِ جغرافیایِ وسیعی از طریق آن سامان ‎یافت. این جغرافیا شامل نواحی مختلف خراسان (هرات، مرو و مشهد) و همچنین کم‌وبیش سرزمین‎های پیرامون آن مانند استرآباد، قندهار و سیستان بود. در جستار حاضر نگارندگان کوشیده‎اند به این پرسش پاسخ دهند که زمینه‎های ایجاد منصب سرداری خراسان و همچنین عملکرد و دگرگونی‎ها و تحوّلات آن چه بوده است؟ جستار به روش توصیفی‎‎‎تحلیلی و از طریق گردآوری داده‎های موجود در منابع صورت گرفته است. یافته‎ها بیانگر آن است که سرداری خراسان، نتیجۀ احساس ضرورت به نشان دادنِ واکنشی یکپارچه و هماهنگ در آغاز در برابر یورش‎ها و حملات ازبکان و سپس اقوام دیگری چون گورکانیان، بلوچ‎ها و افغان‎ها و همچنین در راستای سیاست نفوذِ هرچه بیشترِ حکومت مرکزی در امور ایالات بوده است. این امر با گماشتن یکی از بزرگانی که ‎عموماً وابسته به دربار بوده‎اند به سرداری و اعزام به خراسان صورت پذیرفته است و بسته به عواملی مانند میزان قدرت و اقتدار شاهان و اهتمام به امور خراسان در دوره‎هایی مانند دوره شاه‎سلیمان و مقطعی از پادشاهی شاه‎سلطان‎حسین به‌شدّت تضعیف شده است. همچنین این منصب در تاریخچۀ خود دچار دگرگونی‎هایی ازجمله جمع بین سرداری و ایالت شده و تا واپسین سال‎های حکومت صفوی (سقوط اصفهان) و حتّی پس از آن ادامه یافته است.

Backgrounds of Creation, Performance and Changes in the Position of Khorasan Commander in the Late Safavid Period

Although the Safavids took over the administrative structure of the previous governments, due to the small and big changes that took place, they also made changes in this structure. Among these changes was the creation of a new position in the military affairs of Khorasan province and the surrounding lands called the post of Khorasan commander. This position was added to other military positions during the Shah Safi period, and by the end of the Safavid rule, a large part of the largescale military affairs were organized through it. This geography included different areas of Khorasan (Herat, Merv and Mashhad) as well as more or less the surrounding lands such as Astarabad, Kandahar and Sistan. In the present article, the author has tried to answer the question: what were the backgrounds of the establishment of the post of Khorasan commander, as well as its performance, changes and developments? This research was done using a descriptiveanalytical method. The data was collected examining the available historical sources. The findings indicate that the Khorasan commander is the result of a sense of the need to show a unified and coordinated response initially to the invasions and attacks of the Uzbeks and then other ethnic groups such as the Gurkhanids, Baluchis and Afghans. It has also been in line with the policy of increasing central government influence in the state affairs. This was done by appointing one of the elders, who was generally affiliated with the court, to head the army and send him to Khorasan, depending on factors such as the power and authority of the kings and his concern for the affairs of Khorasan. In periods such as Shah Suleiman and a part of the reign of Shah Sultan Hussein, this position has been severely weakened. Also, it has undergone changes in its history, including the combination between the commander and the state, and has continued until the last years of the Safavid rule (the fall of Isfahan) and even after that.