اندیشه و سیاست شهرسازی دورۀ رضاشاه و تاثیر آن بر تحولات کالبدی تبریز

جنبش تجددخواهی ایران با ناکامی مشروطیت، به حکومت مقتدر شبه‌مدرنِ رضاشاهی رضایت داد. ریشۀ تفکر شهرسازی در عصر رضاشاه بر بنیاد اندیشۀ مدرن غربی و بی‌توجهی به فرهنگ و سُنَن پایدار شهر ایرانی استوار بود. رضاشاه در نقش «فاوست» توسعه‌گر، با مقایسۀ اوضاع نابسامانِ ایران و ممالک پیشرفته با نهادسازی‌های مقلدانه قدم در راه مدرنیزاسیون گذاشت. درحقیقت آنچه رضایت پادشاه را فراهم کرد توسعۀ روبنایی شهرها در ایجاد فضاهایی چون خیابان، میادین، مراکز آموزشی، بهداشتی و صنعتی بود. بارزترین ویژگی شهرسازی دورۀ رضاشاه، دخالت مستقیم دولت در نحوۀ تغییر و توسعۀ نظام کالبدی شهری بود. این امر ناشی از ساختِ قدرت مقتدر در نظام سیاسی حکومت پهلوی بود. قانون بلدیه مصوب 1309ش در مقایسه با قانون پیشین که در مجلس اول مشروطه تصویب شده بود ازنظر مشارکت مردم در ادارۀ شهر، قانونی ضعیف به شمار می‌آید. طرح‌های نوسازی شهری با بخشنامه‌های وزارت داخله و متاثر از نحوۀ نوسازی تهران به اجرا درآمد. برنامه‌های نوسازی شهری با مفاهیمی چون خیابان‌های صلیبی، الگوی قرن نوزدهم اروپا، منطقه‌بندی و فرسوده‌انگاری بافت کهن درهم آمیخته شد. مدعای اصلی پژوهش بر تغییرات کالبدی تبریز استوار است که بر اساس آن، خیابان‌های جانبی مهران‌رود (میدان‌چائی)، تربیت، پهلوی، فردوسی، شاه‌بختی، خاقانی و همچنین باغ گلستان، ساختمان شهرداری، توسعه شاه‌گولی، میدان‌ها (فلکه)، هتل و سینما احداث شدند. این مقاله با تکیه بر منابع دست اول، نشریات و اسناد تاریخی و به روش توصیفی‌تبیینی، بنیادِ فکری برنامۀ‌ شهرسازی ایرانِ عصرِ رضاشاه و تحولات فیزیکی شهر تبریز را بررسی و تحلیل می‌کند.

The Thought and Policy of Urban Planning of Reza Shah Period and its Effect on the Physical Developments of Tabriz

With the failure of constitutionalism, the Iranian modernist movement consented to Reza Shahi’s quasimodern powerful government. The roots of urban planning thinking in the era of Reza Shah were based on modern Western thought and disregard for the enduring culture and traditions of the Iranian city. Reza Shah, in the role of the developer Faust, took a step towards modernization by comparing the unsettled situation of Iran and developed countries with imitative institutions. In fact, what satisfied the king was the development of the superstructure of cities in creating spaces such as streets, squares, as well as educational, health and industrial centers. The most prominent feature of urban planning during the Reza Shah period was the direct intervention of the government in the way of changing and developing the physical urban system. This was due to the construction of a powerful power in the political system of the Pahlavi government. The municipality law passed in 1309 was a weak law in terms of people’s participation in the city administration compared to the previous law that was approved in the first constitutional parliament. Urban renovation projects were implemented with the directives of the Ministry of Interior and influenced by the way Tehran was renovated. Urban renewal plans were intertwined with concepts such as cruciform streets, nineteenthcentury European pattern, zoning, and the depiction of ancient texture. The main claim of this research is based on the physical changes of Tabriz, according to which, the side streets of Mehranrood (Chaee square), Tarbiyat, Pahlavi, Ferdowsi, Shahbakhti, Khaghani and also Golestan garden, municipal building, Shahgoli development, squares, hotel and cinema were built. Relying on firsthand sources, historical publications and documents, and using a descriptiveexplanatory method, this article examines the intellectual foundation of the urban planning program of Reza Shah’s era and analyzes the physical developments of Tabriz.