تحول هویت جغرافیایی از ایرانشهرمرکزی به مکه‌مرکزی در متون جغرافیایی قرون سوم تا پنجم هجری

از جمله نمودهای بارز تغییر نگرش ایرانیان از هویت سرزمینی به‌سوی هویت دینی و مذهبی را می توان در خط سیر جغرافیانگاریِ مولفان متون جغرافیایی قرون سوم تا پنجم هجری مشاهده کرد. پژوهش حاضر با روش تاریخی به بررسی این تالیفات براساس مبانی نظری چون؛ «مطالعه میان متنی» و همچنین کنکاش نقش «جهان بینی» جغرافیدانان در این روند تحولی، طی سده های مورد بحث دست یازیده است. نتایج پژوهش در متون جغرافیایی حاکی از آن است که مفهوم هویت از جنبه سرزمینی در سده ی سوم هجری به جنبه دینی و معنوی در قرون چهارم و پنجم هجری تغییر یافته‌است. بدین‌صورت که جغرافیدانان در قرن سوم هجری با تاکید بر جغرافیای ایرانشهر (آسورستان) یا حوزه ی عراق و ایران امروزی، آن را به مثابه مهم ترین اقلیم از اقالیم هفتگانه قلمداد نموده و در جایگاه نخست توصیف قرار می دادند. اما با آغاز سده ی چهارم هجری و همزمان با گسترش اسلام و رشد گرایش های مذهبی اسلامی و حاکمیت سلسله ها و دودمان های هم عقیده با دستگاه خلافت بویژه در قرن پنجم هجری، مکه و سرزمین وحی به‌جهت تقدسی که داشت از اهمیت بیشتری برخوردار شد. بنابراین، مقایسه متن های جغرافیایی قرون سوم تا پنجم هجری یک روند تحولی از اندیشه جغرافیایی «ایرانشهرمرکزی» به‌سوی «مکه مرکزی» را نشان می دهد. در واقع تفکر ایرانشهرمرکزی در قرن سوم که خود گویای نوعی از خودآگاهی قومی و سرزمینی در حال افول به‌شمار می رفت، در سده ی چهارم و پنجم هجری دیگر توان ادامه حیات به صورت قبل را نداشته و جای خود را به نگرش اسلامی «مکه مرکزی» داد.

Geographical identity evolution from Iranshahrcentered to Meccacentered in geographic texts of the 3rd5th centuries AH

One of the most obvious manifestations of the change in Iranian’s attitude from territorial identity towards religious identity can be seen in the course of geographic Mapping of geographic texts’ authors during the 3rd5th centuries. Using historical methods, and based on theoretical foundations such as "intertextual study", as well as exploring the role of "worldview" of geographers in this evolutionary process, the present research attempts to study these writings in the intended centuries. The results of the research in geographic texts indicate that the concept of identity has changed from aspect of the land in the third century AH to the religious and spiritual aspects in the fourth and fifth centuries AH. Thus, geographers in the 3rd century AH emphasizing the geography of Iranshahr (Asōristān) or the current area of Iraq and Iran, considered it as the most important territory among the seven domains and assigned the highest position of description to that region. However, with the beginning of the fourth century AH and simultaneously with the spread of Islam and the growth of Islamic religious trends, as well as ruling of the Turkish dynasties of consensus with the caliphate system; Mecca and the land of revelation became more important in the name of holiness. Therefore, the comparison of the geographical texts from the 3rd to the 5th centuries indicates an evolutionary trend of the geographic thought from "Iranshahrcentered" toward "Mecca centered". In fact, as a kind of declining national and territorial selfconsciousness, Iranshahrcentered thinking related to third century was no longer possible to survive in the fourth and fifth centuries AH, and eventually gave its place to the "Meccacentered" Islamic perspective.