بازشناسی مفهوم «دستک» در کاربرد ایرانی، از دیدگاه سندشناسی

«دستک»، واژه‌ای فارسی با معانی پرشمار در حوزه جغرافیای تاریخی زبان فارسی، به‌ویژه ایران و هند است. این واژه، هر چند در میان اسناد فارسی هند، به عنوان گونه‌ای از احکام دیوانی شناخته می‌شود، امّا در گستره جغرافیای تاریخی ایران با حوزه مفهومی واژه «دفتر» همپوشانی دارد، چنانکه در ترکیبات عطفی همچون دفترودستک، دستک‌ودفتر، دفتردستک و دستک‌دفتر نیز رواج یافته؛ گرچه، کاوش در واژه‌نامه‎ها و بازبینی متون بیانگر اخص بودن معنای واژه «دستک» نسبت به مفهوم واژه «دفتر» است. پژوهش حاضر، با بهره از روش توصیفی-تحلیلی و به یاری‌ تجزیه‌وتحلیل داده‌های منابع کتابخانه‌ای، همراه با دریافته‌های بررسی سندشناسی؛ شناسایی «دستک» به عنوان یک اصطلاح و ماهیّت برخوردار از ویژگی‌های ظاهری و محتوایی قابل تمایز و تشخیص مرتبط با ادبیات سندشناسی ایران را آرمان خویش نهاده است. بر پایه یافته‌های پژوهش پیش رو، دستک‌ها از دیدگاه شکل ظاهری، دفترهای کوچک بغلی سردستیِ ته‌بندی و شیرازه‌بندی‎شده به شیوه بیاضی (از عرض) با جلد (غالباً) مقوایی دارای پوشش چرم، پارچه یا روغنی هستند و از دیدگاه محتوایی، در چهار زمینه کلیِ «حساب‌های روزانه»، «سررشته و فهرست اموال»، «یادداشت‌ها و نوشته‌های مهم» و کاربرد ویژه دیوانی «بایگانی اسناد فرد» شناسایی می‌شوند. سرانجام اینکه دستک‌ها را از دیدگاه سندشناسی، نه به مثابه گونه‌ای خاص از اسناد، بلکه باید در کارکرد یک قالب فیزیکی، محمل تجمّعی یا پوشه بازشناسی نمود که در آن‌ها حساب‌های سیاقی، فهرست‌ها، اسناد و مدارک، یادداشت‌ها، شعرها و دیگر نوشتارهای دارای اهمیّت برای دارنده، درج و ماندگار شده‌اند

recognizing the concept of dastak in iranian usage, from the point of view of diplomatics

dastak is a persian term that holds several significant meanings in the historical geography of the persian language, especially in iran and india. while persian documents in india, acknowledge this term as a form of ahkām-i-divāni (court orders), it occupies a similar conceptual realm as the term daftar (notebook) in the historical geography of iran; as it has also become common in adverbial combinations such as daftar-u-dastak, dastak-u-daftar, daftar-dastak, and dastak-daftar; nonetheless, consulting dictionaries and examining texts reveals that the definition of dastak is more specific to the to the notion of daftar. this study used a descriptive-analytical methodology and library data analysis to identify dastak; as a term and quiddity in iranian diplomatics literature with distinct extrinsic and intrinsic properties.the current study reveals that dastaks, from the perspective of the extrinsic structure, are small, hand-held notebooks, bounded in bayyāzi manner (from the width), with (predominantly) cardboard covers, adorned with leather, cloth, or oil. from an intrinsic (content) standpoint, we have categorized them into four primary areas: ’daily accounts’, ’property headings and lists’, ’significant notes and writings’, and the specialized divani use of ’archiving fards documents’. ultimately, in terms of diplomatics, we should view dastaks not as a distinct document type, but rather as a physical format, cumulative  carrier, or folder where its owner records and preserves siyāqi accounts, lists, documents, notes, poems, and other significant writings.