قلعۀ اِسپی روز یا اِسپِرز: مکان یابی قلعۀ اِسپی روز مقر ملک اسکندر بادوسپانی در روستای زانوس در غرب مازندران

در دوران تاخت و تاز اعراب به خاک ایران، یزدگرد سوم (حکومت حدود 632-651 میلادی)، زمامداری طبرستان را به گیل گاوباره، نواده شاهنشاه ساسانی، جاماسپ (حکومت حدود 496 میلادی) سپرد. اندکی پس از آن، بادوسپان نخست، فرزند گیل گاوباره، در سال 665 میلادی با گشودن رویان، دودمان بادوسپانیان را بنیان نهاد که تا سال 1006 هجری قمری بر بخش‌هایی از طبرستان فرمان راندند. حکومت بادوسپانیان تا اواسط سده نهم هجری، یکپارچه و پابرجا بود، اما پس از مرگ ملک کیومرث بن بیستون، این خاندان به دو شاخه تقسیم شد؛ گروهی به رهبری ملک کاوس در نور و گروهی دیگر به رهبری ملک اسکندر در کجور، بر قلمرو بادوسپانیان حکم راندند. در کشاکش و ستیز میان این دو برادر، قلعه‌های مازندران اهمیتی شگرف یافتند و تسلط بر آنها، نقشی حیاتی در بقای هر یک از آنان ایفا می‌کرد. بر اساس متون تاریخی، برخی از آنها حتی پیش از ورود اعراب به مازندران بر فراز قله‌های سر به فلک کشیده رشته کوه‌های البرز ساخته شده بودند. برای نمونه، می‌توان از سه قلعه‌ی پولاد در بلده نور، قلعه‌های کجور و اسپی‌روز در منطقه کجور در غرب مازندران یاد کرد که بر طبق گزارش مورخان سده‌های میانه، در نبردهای میان حاکمان غرب مازندران اهمیت بسیار داشتند. قلعه‌ی پولاد و کجور مکان‌یابی شده‌اند، اما قلعه‌ی اسپی‌روز هنوز در هاله‌ای از ابهام و ناشناختگی باقی‌مانده است. همواره در میان مورخان اعصار گذشته، پیرامون مکان قلعه‌ی اسپی‌روز، گمانه‌زنی‌هایی مطرح بوده است. مقاله حاضر بر آن است تا با بررسی و جستار در اسناد محلی طبرستان، متون تاریخی و نیز کاوش و بازدید از قلعه‌ی اسپرِز در روستای زانوس در کجور مازندران، به مکان‌یابی این قلعه بپردازد. مدعای پژوهشگر این است که قلعه‌ای در کوه‌های اسپرِز روستای زانوس کجور قرار دارد که در میان مردمان محلی از دیرباز تاکنون به «قلاع» یا «قلاع گردن» آوازه داشته و به گمان بسیار، همان قلعه‌ی اسپی‌روز است که سرانجام در پی یورش لشکریان صفوی به کجور، مانند قلعه‌ی کجور ویران گشت

the castle of espe-rūz or espe-rez: a new suggested site for espe-rūz castle, the residence of king iskandar badospani (1333-1360), in the village of zanous in the west of mazandaran

tranduring the arab invasion of iran, yazdegerd iii (r. 632–651) reportedly granted the dabuyid ruler gil gavbara control over tabaristan. gil gavbara’s son, baduspan i, was given control over ruyan in 665, thereby establishing the baduspanid dynasty, which governed the region until the 1590s. following the demise of kayumarth i in 1453, a dynastic conflict ensued, leading to the division of the baduspanid kingdom between kayumarth’s sons, iskandar iv and ka’us ii, in kojur and nur respectively. amidst the strife between these two brothers, the castles of mazandaran they have gained significant importance, with their control playing a pivotal role in the survival of each contender. among these fortresses, espe-rūz or espe-rez castle stands out as one of the most prominent, having long intrigued historians. this article seeks to pinpoint the location of this castle by analyzing historical and archaeological findings discovered in zanous village, situated in kojour district of nowshahr county, mazandaran province, iran. when the author was examining the documents of the old families of tabaristan to write an article about baduspanan, he came across the name of espe-rez and the existence of the espe-rez castle in the mountains around the zanos forest in kejur mazandaran. further examination of the documents, historical texts and research about this topic revealed two views about the castle and mount espe-rez recorded in the local documents of tabaristan and the castle of espe-rūz mentioned in the historical texts. scholars such as rabino still consider its location unknown, and some like professor manouchehr sotoudeh, without mentioning any documents, consider espe-rūz castle to be in the vicinity of kajour. however, after observing historical and archeological evidence, the author came to the hypothesis that the village and fortress of espe-rez in the ancient documents and rumors of the natives of the region could be the same as the village and fortress of espe-rūz in historical texts.