موقوفۀ امام‌قلی‌خان: مشخصات وقفنامه و سرنوشت متولیان مدرسۀ خان شیراز

مدرسۀ خان از بناهای دورۀ صفوی در شیراز است. این مدرسه در زمینی موسوم به «پای طل» ساخته شد. پای طل از املاک الله‌وردی‌خان (وفات 1022 ق)، حاکم فارس در دورۀ سلطنت شاه‌عباس صفوی (حک‍ 996-1038 ق)، بود. با این حال، احداث مدرسه تا دورۀ حکومت فرزند او، امام‌قلی‌خان (حک‍ 1042-1022 ق)، استمرار داشت. امام‌قلی‌خان در روز شنبه بیست‌وپنجم رمضان 1036 ق وقفنامه‌ای برای مدرسۀ خان تنظیم کرد که موضوع مقالۀ پیش روست. این وقفنامه مهم‌ترین سند تاریخی مدرسۀ خان به شمار می‌رود و بررسی آن می‌تواند در شناخت برخی تحولات فرهنگی و اجتماعی فارس در دورۀ صفوی مفید واقع شود. از این رو، در این مقاله، ضمن ارائۀ مشخصات نسخۀ اصل و رونوشت‌های وقفنامه، ابعاد محتوایی آن با استفاده از شواهد و منابع تاریخی بررسی و تحلیل می‌شود. می‌دانیم که خاندان امام‌قلی‌خان در دورۀ شاه صفی به‌یکباره قلع‌وقمع شدند. تسلسل متولیان و شروط مذکور در وقفنامۀ مدرسۀ خان زمینه‌ای برای تعقیب بازماندگان خاندان امام‌قلی‌خان در این مقاله نیز شده است. روش تحقیق در این پژوهش توصیفی-تحلیلی و روش گردآوری اطلاعات کتابخانه‌ای و میدانی است. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که امام‌قلی‌خان اندکی پیش از وفات شاه عباس بخش قابل توجهی از املاک خود را، ضمن دو وقفنامه، حبس کرد و تولیت آنها را به فرزند ارشد خود، صفی‌قلی‌خان، سپرد. این اقدام، چه‌بسا، تدبیر او برای حفظ ماترک خود بود. تمام فقرات موقوفۀ امام‌قلی‌خان بر مدرسۀ خان در فارس واقع شده است و مهم‌ترین آنها همان اراضی پیرامون مدرسۀ خان است که از الله‌وردی‌خان باز مانده بود. شروط امام‌قلی‌خان بر این موقوفه نیز بر دو محور کلی گذاشته شده است: اول تحکیم و تضمین تولیت مدرسۀ خان به نام فرزند ارشد خود، صفی‌قلی‌خان و تعاقب آن در خاندان ذکور او؛ دوم موضوع و محل مصرف درآمدهای رقبات موقوفه. موقوفات مدرسۀ خان - که موقوفۀ امام‌قلی‌خان نیز نامیده می‌شود - عمدتاً از بین رفته است. با این حال، سرگذشت این موقوفه و متولیان آن منجر به سکونت شعبه‌ای از مشعشعیان خوزستان مشهور به سادات مولا در شیراز و شکل‌گیری محله‌ای به نام ایشان در پیرامون مدرسۀ خان شده است

the endowment of imam quli khan: characteristics of the deed of endowment and the fate of trustees of the khan school of shiraz

the khan school is one of the buildings of the safavid era in shiraz. this school was built on a parcel of land known as pay-i tal. pay-i tal was part of the properties of allahverdi khan (d. 1613), the governor of fars during the reign of shah abbas safavi (1587-1628). however, the construction of the school continued during the rule of his son, imam quli khan. imam quli khan issued a deed of endowment for the khan school on the twenty-fifth of ramadan 1036 ah/1626 ad, which is the subject of the present article. this deed of endowment is the most significant historical document of the khan school, and its study can be beneficial in understanding some cultural and social transformations in fars during the safavid period. therefore, this article presents the characteristics of the original document and the copies of the deed of endowment, and its content is examined and analyzed using historical evidence. the family of imam quli khan was abruptly suppressed during shah safi’s reign. the sequence of trustees and the conditions mentioned in the endowment deed of khan school also provide a basis for tracing the descendants of imam quli khan in this article. the research method in this study is descriptive-analytical, and the method of data collection is both library-based and field-based.the results of this research show that imam quli khan, shortly before the death of shah abbas, endowed a significant portion of his properties through two endowment deeds, entrusting their management to his eldest son, safi quli khan. this action was perhaps his strategy to preserve his legacy. all the endowments of imam quli khan on khan school are located in fars, with the most important being the lands surrounding khan school, which were left by allahverdi khan. the conditions set by imam quli khan for this endowment are based on two main axes: first, to strengthen and ensure the trustee of khan school in the name of his eldest son, safi quli khan, and its continuation within his male descendants; second, the purpose and subject of expenditure of the endowment’s revenues.the endowments of khan school, also known as the endowments of imam quli khan, ceased to exist. nevertheless, the historical legacy of these endowments and their trustees has resulted in the establishment of a branch of the mashsha’i from khuzestan, referred to as sadat mowla, in shiraz, and the subsequent development of a neighborhood bearing their name in the vicinity of khan school.