توسعۀ کالبدی و اقتصادی فسطاط؛ از سال 256 تا 564 ه.ق

این پژوهش با عنوان «توسعۀ کالبدی و اقتصادی فسطاط از سال 256 تا 564 ه.ق» درصدد است تا به چگونگی روند توسعۀ شهری و اقتصادی فسطاط و عوامل صعود یا رکود آن در دوران استیلای طولونیان، اخشیدیان و فاطمیان پاسخ دهد. شهر فسطاط در دورۀ اموی به‌واسطۀ جغرافیای ممتاز خود توانست در عرصۀ سیاسی- اداری، صنعت و تجارت از اسکندریه پیشی بگیرد. با تاسیس دولت عباسی، این شهر از سمت شمال گسترش و در زمینۀ اقتصادی اعتبار بیشتری در تجارت بین‌المللی یافت. نتایج این نوشتار حاکی از آن است که در دورۀ حکومت طولونیان، شهر جدیدالتاسیس قطائع به فسطاط ملحق گردید و این شهر به تولیدکنندۀ اصلی سفال‌های مرغوب مبدل شد. فسطاط در دورۀ اخشیدیان و پس از مرگ محمد بن طغج، به دلیل بحران‌های طبیعی و بی‌توجهی حاکمان به آن‌ها، دچار افول گردید اما با آغاز حکومت فاطمیان در مصر، بر این بحران‌ها فائق آمد. در دورۀ فاطمی، مسیرهای تجاری از عراق و خلیج‌فارس به مصر و دریای سرخ منحرف شد و بندرهای اسکندریه و عیذاب، نقش اساسی در پیوند تجاری فسطاط با اروپا، یمن و شرق دور داشتند. فسطاط از طریق صور، لاذقیه و عسقلان با شامات مرتبط می‌شد و واسطۀ مهمی بود که افریقیه را با مراکز تجاری اقیانوس هند متصل می‌ساخت. همچنین سکونت تجار بیزانسی، آمالفیایی، ونیزی و پیزایی در رونق تجاری فسطاط تاثیر بسزایی داشت. با این حال در قرن ششم ه.ق، به آتش کشیده شدن این شهر از بیم تسلط صلیبیان، سبب شد تا فسطاط موقعیت ممتاز خود را در مصر از دست دهد.

the physical and economic development of fustat from 256 to 564 a.h

this study aims to delve into the historical development and fluctuations in fustat’s economic and urban growth during the tulunid, ikhshidid, and fatimid dynasties. situated in a geographically unique location, fustat, outpaced alexandria in terms of political-administrative standing, industrial growth, and trade prominence during the umayyad era. with the establishment of the abbasid dynasty, fustat expanded northward and gained further importance in international trade. the findings of this study indicate that during the tulunid rule, the newly established city of al-qaṭāʾiʿ merged with fustat, becoming a major center for high-quality pottery production. during the ikhshidid period and after the death of muhammad ibn tughj, fustat’s fortunes took a downturn, beset by natural calamities and neglect from ikhshidid rulers. nevertheless, under fatimid rule in egypt, fustat witnessed a remarkable revival. this resurgence was propelled by a dramatic shift in trade routes as commerce redirected from iraq and the persian gulf to egypt and the red sea, while the ports of alexandria and aydhab became instrumental in fostering trade connections between fustat, europe, yemen, and the far east. fustat played a crucial role as an intermediary hub between ifrīqiyyah and the commercial centers of the indian ocean, and at the same time, it was vitally connected with the levant through strategic ports such as tyre, latakia, and ascalon. moreover, the commercial prosperity of fustat was greatly enhanced by the presence and settlement of byzantine, amalfitan, venetian, and pisan merchants. however, in the 6th century ah, fustat faced a catastrophic setback when it was set ablaze, driven by fears of crusader dominance, resulting in the loss of its privileged position in egypt.