«ایادگار زریران»، یادگاری حماسی از نبرد یزدگرد دوم(439-457 م.) با خیونی ها

یادگار زریران از جمله کهن‌ترین متون حماسی به جا مانده از زمان ساسانیان است که شرحی حماسی از نبرد ایرانیان با اقوام مهاجم به شمال شرق ایران دارد. اگرچه این کتاب در زمان ساسانیان و به زبان پهلوی ساسانی نگاشته شده اما برخی از محققان بر این باورند که یادگار زریران با توجه به در برداشتن کلمات پارتی، متعلق به دوره اشکانی بوده که توسط گوسان‌ها نقل شده و به دیگر متون ادبی و تاریخی مانند شاهنامه فردوسی نیز راه یافته است. با اینکه نام‌های افراد در این داستان متعلق به ادواری بسیار کهن است اما نام منصب‌ها و اقوام خیونی به وضوح به دورۀ ساسانی ارتباط دارد. نویسنده در نوشتار حاضر سعی دارد تا با بررسی تطبیقی محتوای یادگار زریران با گزارش‌های التنبیه و الاشراف مسعودی و اثر چینی وی‌شو، زمان تالیف یا تلفیق موضوع یادگار زریران با وقایع دورۀ ساسانی را روشن سازد. بررسی تطبیقی اطلاعات مربوط به ساختار سیاسی منقول در یادگار زریران با اطلاعات کتاب مسعودی و وی‌شو گویای آن است که متن یادگار زریران جزئیاتی از ساختار سیاسی دربار یزدگرد دوم ساسانی را در خود حفظ کرده‌است. به احتمال بسیار این اثر در دوره این پادشاه بازنویسی شده و حوادث مربوط به هجوم خیونی‌ها را با زبان اساطیری بیان کرده‌است. حضور یزدگرد دوم در شمال شرق ایران به دلیل مقابله با هون‌های ایرانی و البته استفاده این شاه از لقب شاهان کیانی، خود حکایت از شرایط خاص شرق ایران دارد که شاید انگیزۀ اصلی برای تالیف یا تحول ساختاری یادگار زریران بوده است.

ayādgār ī zarērān an epic memorial from the battle of yazdgerd ii (439-457 ad) with xionites

ayādgār ī zarērān is one of the oldest epic texts left from the sasanian era, which has an epic account of the iranians’ battle with the invading tribes in northeastern iran. although this book was written during the sasanian period and in the sasanian pahlavi language, but some scholars believe that ayādgār ī zarērān belongs to the parthian period and has been narrated by the gosans. although the proper names in this story belong to a very ancient period, but the names of positions and xionites are clearly related to the sasanian period. in the present article, the author tries to explain the time of writing or combining the subject of ayādgār ī zarērān with the event of the sasanian period by comparatively examining the content of ayādgār ī zarērān with al-tanbīh wa l-ishrāf and the chinese work weishu. a comparative study of the information related to the political structure in ayādgār ī zarērān with the information in al-tanbīh and weishu shows that the text of ayādgār ī zarērān contains details of the political structure of yazdgerd ii’s court and was probably rewritten during the reign of this king. the presence of yazdgerd ii in the northeast of iran and the special conditions of that region are probably the main motivation for the writing of ayādgār ī zarērān.